W poprzednim artykule dowiedzieliśmy się jakie materiały wprowadzające mogą znaleźć w dziele. Teraz przyjrzymy się materiałom pomocniczo-informacyjnym. Ich zadanie polega na ułatwieniu nawigacji po stronicach dzieła oraz korzystania z treści w sposób selektywny.

Zalicza się do nich między innymi:

• spis treści
• paginację
• żywe paginy
• wykazy skrótów, oznaczeń i zasad wymowy
• wykazy tabel i ilustracji
• mapy i plany
• indeksy

Zacznijmy od spisu treści. Spis treści niezbędny jest w książkach popularno-naukowych, naukowych, o charakterze technicznym, podręcznikach szkolnych i pedagogicznych i jest umieszczany w początkowych partiach dzieła. Zaś w książkach beletrystycznych lub albumowych – jeśli redaktor zdecyduje o jego pojawieniu się w książce – stanowi ostatnią część dzieła.

Spis treści jest podstawowym przewodnikiem po książce. W przypadku fachowej publikacji powinien być jak najbardziej dostępny i dlatego najczęściej specjalista DTP umieszcza go zaraz po stronie redakcyjnej, czyli na początku dzieła – z taką uwagą, że między stroną redakcyjną a spisem treści może pojawić motto lub dedykacja, jeśli taka będzie wola autora.

Struktura spisu treści może być przeróżna: od prostego spisu rozdziałów do szczegółowego zestawienia rozdziałów, podrozdziałów z przedmową, słowem wstępnym, wprowadzeniem wraz ze wszystkimi materiałami uzupełniającymi, o których opowiem w kolejnym artykule. Spis treści obejmuje zatem wszystkie partie tekstu występujące w dziele z wyłączeniem strony, na której sam się znajduje. Tytuły części składowych dzieła i ich numery powinny występować w takim brzmieniu w jakim występują w tekście.

Zasady składu spisu treści:

• spis treści zawsze umieszcza się na stronie recto
• nagłówek spisu treści składa się stylem odpowiednim dla tytułów
• krój pisma jest taki sam jak tekstu głównego
• stopień pisma możemy wybrać ten sam albo mniejszy niż stopień pisma tekstu głównego
• nie należy stosować zbyt małego stopnia pisma w przypadku gdy chcemy by spis treści zmieścił się na jednej stronie, gdyż zatracimy czytelność; można zbudować dwułamowy spis treści, a paginy umieścić blisko tekstu
• gdy spis treści zawiera części i rozdziały paginę umieszcza się tylko przy tytule rozdziału
• materiały wprowadzające zawarte w spisie treści możemy wyróżnić pochyłością kroju
• wyrównanie spisu treści w stosunku do stronicy jest na ogół lewostronne
• wierszy, które są prawie pełne nie należy rozciągać na całą szerokość łamu
• numery stron należy wyrównywać do prawej strony, ponieważ zapis ma wyglądać następująco: jedności mają się znaleźć pod jednościami, dziesiątki pod dziesiątkami itd.
• nie należy wyróżniać numerów stron w spisie treści, z wyłączeniem pogrubionych pagin stojących po tytule złożonym pismem większym i/lub półgrubym
• metoda wykropkowania używana do prowadzenia wzroku czytelnika do numeru paginy jest już przestarzała, choć według A. Wolańskiego jak najbardziej dopuszczalna; odstępy między kropkami powinny wynosić firet lub półfiret, a odstęp po kropkach winien być większy od odległości między kropkami
• w książkach dla dzieci spis treści można złożyć nawet większym stopniem pisma niż wybrany dla tekstu głównego
• jeśli spis treści jest bardzo obszerny jego elementy można złożyć w ciągu, np.

• gdy w spisie treści występują elementy hierarchiczne, tytuły niższej rangi można złożyć z wcięciem akapitowym. Liczba poziomów nie powinna przekraczać trzech. Poniżej przedstawiono różne układy hierarchiczne:

• w spisie treści należy unikać dzielenia i przenoszenia wyrazów; jeśli pojawi się wyraz niemieszczący się w wierszu należy go w całości przenieść do kolejnego wraz ze wszystkimi towarzyszącymi mu przyimkami i spójnikami.

Kolejny element materiałów informacyjno-pomocniczych to paginacja, czyli inaczej numerowanie stron dzieła. Są to tzw. paginy zwykłe, które obejmują wszystkie kolumny książki, lecz nie na wszystkich stronicach się znajdują. Z bieżącej paginacji wyłączone są następujące stronice:

• stronica ze spisem treści
• strona tytułowa
• strona przytytułowa
• strona przedtytułowa
• strona redakcyjna
• strona szpicowa
• wakaty
• stronice wypełnione całkowicie ilustracjami
• stronice z rozdziałem (z opuszczeniem kolumny) przy paginacji górnej
• wkładki
• mapy
• plany
• wklejki

W każdej książce numery parzyste znajdują się na stronach verso, a nieparzyste na stronach recto. Paginacja powinna być konsekwentna, łatwa do odnalezienia i nie zakłócać odbioru tekstu.

Zasady paginacji:

• paginy oznaczamy cyframi arabskimi, wyjątkiem jest rzymska paginacja materiałów wydawniczych poprzedzających tekst główny, czyli dotycząca spisu treści (ewentualnie), przedmowy, wstępu krytycznego, podziękowań
• cyfry rzymskie powinno się składać tak samo jak cyfry arabskie, czyli tym samym krojem pisma i w tym samym miejscu kolumny
• w publikacjach wielotomowych należy stosować odrębną paginację do każdego tomu
• paginy składamy pismem prostym lub pochyłym o tym samym lub dwa punkty mniejszym stopniem niż stopień tekstu głównego
• paginę złożoną pismem półgrubym i większym od stopnia pisma tekstu głównego stosuje się głównie w słownikach i encyklopediach
• paginy umieszczamy w odległości półtora wiersza światła od marginesu dolnego stronicy
• zasada nieumieszczania paginy na stronach z rozdziałem (z opuszczeniem kolumny) i stronach szpicowych nie obowiązuje, gdy mamy do czynienia z publikacjami, w których zachodzi potrzeba powoływania się na numer danej strony, np. w publikacjach prawnych, książkach szkolnych czy branżowych
• jeśli stosujemy w wymienionych wyżej rodzajach publikacji paginację dolną, to należy nią objąć również stronę szpicową, jeśli zaś górną – to na kolumnie z rozdziałem należy umieścić paginę na dole (ew. na środku) stronicy
• nie umieszcza się pagin dolnych na kolumnach szpicowych w zbiorach poezji, jeśli pagina stanowi element dekoracyjny i położona jest na środku stronicy w publikacjach beletrystycznych – w szczególności poezji – pagina może stanowić element dekoracyjny, np. można ją ująć w znaki specjalne, np. ~ 34, « 34 », · 34 ·, lub umieścić numer strony zaraz za ornamentem.
• w publikacjach dwułamowych można zastosować numerację samych łamów; kolejne numery umieszcza się wówczas przy każdym łamie oddzielnie, w dowolnym lub górnym, zewnętrznym rogu łamu dopuszcza się umieszczanie pagin na marginesach bocznych zewnętrznych

Poniżej przedstawiono kilka sposobów paginacji:

Kolejny element z listy to żywe paginy. W edytorstwie wyróżniamy trzy rodzaje żywych pagin:

• otwartą – sam tekst bez żadnych ograniczeń liniowych z paginacją
• podkreśloną – tekst z paginacją umieszczony nad linią
• zamkniętą – tekst z paginacją umieszczony między dwoma liniami

Wszystkie typy ilustrują odpowiednio poniższe rysunki:

Żywa pagina może zawierać wymienione niżej informacje odpowiednio na stronie verso i recto:

• tytuł i rozdział
• rozdział i podtytuł
• podtytuł i podtytuł
• autor i tytuł

Żywe paginy mogą być wyrównane:

• do zewnętrznej krawędzi kolumny
• asymetrycznie, jeśli jest taki układ typograficzny całej książki

Zasady składu żywych pagin:

• składane są zazwyczaj pismem o mniejszym stopniu niż tekst główny dzieła (o jeden lub dwa punkty), można użyć również kapitalików czy kursywy
• odstęp między żywą paginą a tekstem powinien być nieco większy niż interlinia tekstu głównego (min. jedna interlinia)
• na końcu żywej paginy nie stawa się kropki (z wyłączeniem skrótu)
• w słownikach czy encyklopediach należy stosować pismo wersalikowe półgrube (semibold) o większym stopniu w celu zwiększenia czytelności odnajdowanego hasła
• w paginach zamkniętych odległość tekstu od obu linii musi być jednakowa
• jeśli treść żywej paginy jest za długa by zmieścić się w jednym wierszy, można uciąć wiersz a na końcu postawić wielokropek

Żywe paginy umieszcza się w publikacjach naukowych, popularno-naukowych, zawodowych, w słownikach i encyklopediach.

Żywych pagin nie umieszcza się na:

• stronach przedtytułowej, tytułowej, przytytułowej
• redakcyjnej
• pierwszej stronie spisu treści
• wewnętrznych stronach tytułowych
• wakatach

Wykazy skrótów, oznaczeń i znaków graficznych oraz zasad wymowy to kolejne elementy materiałów informacyjno-pomocniczych. Sporządza się je na ogół w publikacjach naukowych, technicznych, słownikach i encyklopediach.

Zasadność takich wykazów pojawia się wtedy, gdy w tekście znajduje się powyżej dziesięciu skrótowych zapisów, nie przyjętych ogólnie i mogących budzić wątpliwości czytelnika. Mogą być to również wykazy opracowane specjalnie dla konkretnej publikacji.

Zasady składu wykazów:

• jeśli skróty i oznaczenia występują w całym dziele, umieszczamy je na początku, przed tekstem głównym
• jeśli skróty dotyczą bibliografii wygodniej je umieszczać tuż przed nią
• możemy składać w dwóch lub trzech łamach, oddzielając je od siebie odstępem o wielkości 6–12 punktów
• składamy na ogół tym samym krojem pisma co tekst główny i o jeden stopień mniejszym od stopnia tekstu głównego i z mniejszą interlinią
• wykazy, które zawierają małą liczbę skrótów z długimi objaśnieniami powinno się składać oddzielając skrót od objaśnienia półpauzą, a objaśnienia, które się nie mieszczą w szerokości łamu, przenosi się do następnego wiersza z wcięciem, np.

• w przypadku dużej liczby skrótów z krótkimi objaśnieniami zaleca się, by składać je w dwóch kolumnach z odległością wyznaczoną przez najdłuższy skrót (kolumna z lewej strony) lub wyznaczoną jako jednakową przy wyrównaniu tekstu skrótów do prawej strony (kolumna z prawej strony):

• w wykazie skróty układa się alfabetycznie
• wykazy umieszcza się na stronach recto dokumentu
• zasady wymowy – jeśli w książce pojawią się obce słowa np. nazwiska autorów, możemy je złożyć jak przedstawiono poniżej:

Kolejnym elementem materiałów informacyjno-pomocniczych są wykazy tabel i ilustracji. Wykaz tabel umieszcza się w dziele wtedy, gdy rzeczywiście tabele stanowią istotną część publikacji. Umieszcza się go zazwyczaj na końcu przed spisem treści, gdy ten znajduje się na końcu dzieła, lub na początku również przed spisem treści.

Zasady składu wykazu tabel:

• składa się na pełną szerokość łamu pismem o stopień lub dwa mniejszym od tekstu głównego
• każdą pozycję wykazu tabel rozpoczyna się od nowego wiersza
• jeśli pojawią się dłuższe linijki tekstu wykazu niż długość jednego wiersza, przenosi się je do kolejnego wiersza z wcięcie można składać w dwułamie
• poszczególne wykazy rozpoczyna od nowych stronic lub stron recto
• paginację do wykazu tabel umieszcza się z prawej strony łamu
• pozycja wykazu powinna zawierać numer i tytuł tabeli, jej źródło oraz numer stronicy, na której się tabela znajduje, np:

• wykaz ilustracji powinien obejmować wszystkie pozycje ze zdjęciami, ilustracjami, mapami, planami i rysunkami jakie znajdują się w dziele
• pojedyncza pozycja wykazu ilustracji powinna zawierać numer ilustracji, jej opis, nazwę autora ilustracji, oraz numer stronicy

• jeśli tematem ilustracji jest dzieło sztuki, określenie tematu ilustracji powinno zawierać tytuł dzieła, nazwę autora, informację o dacie powstania dzieła, współtwórcach dzieła, jeśli tacy istnieją, technice wykonania, informację o miejscu w którym dzieło się znajduje:

• należy podać również numer archiwalny dzieła, jeśli został mu taki przypisany, np.

• przy starodrukach i i rękopisach należy dodatkowo podać nazwę zbioru, w którym znajduje się dokument, np.

Kolejną pozycją do omówienia z naszej listy materiałów informacyjno-pomocniczych są mapy i plany

Zasady składu map i planów:

• mapy i plany tak powinno się projektować, by czytelnik nie musiał obracać książką w trakcie czytania
• jeśli to możliwe umieszczamy górę mapy na stronie verso przy marginesie zewnętrznym lub przy marginesie grzbietowym na stronie recto; dzięki temu czytelnik może zobaczyć mapę obracając książkę według
• naturalnego obrotu wskazówek zegara
• można rzecz jasna wybrać zupełnie inny układ map i planów, chodzi o to by w całym dziele zachować konsekwencję i ułatwić czytelnikowi odczytanie

Ostatnim do omówienia elementem materiałów informacyjno-pomocniczych jest indeks, inaczej zwany skorowidzem. Są to alfabetyczne wykazy nazwisk, pojęć i nazw ważnych dla dzieła. Opatrzone są numerami stronic, na których pojawiają się w publikacji. Indeksy umieszcza się zazwyczaj w dziełach naukowych, poradnikach i podręcznikach. Podstawą tworzenia indeksu może być cała treść dzieła, choć zwykle nie indeksuje się stron tytułowych, dedykacji, spisów treści oraz streszczeń.

Zasady składu indeksu:

• składamy tym samym krojem co tekst główny lecz mniejszym stopniem
  • minimalne użycie znaków przestankowych
  • nie jest konieczne użycie przecinków między hasłami a wiodącymi do nich paginami, zamiast nich można użyć spacji firetowej, np.najważniejszą cechą indeksu ma być wyjątkowa czytelność, która pozwoli na błyskawiczne odnalezienie szukanego zwrotu, a można ją osiągnąć przez:

• dla oznaczenia numerów stron w skorowidzu ilustracji możemy użyć odmianę pochyłą lub półgrubą pisma (z zaznaczeniem na początku indeksu o użyciu tych właśnie odmian)
• tytuły książek zazwyczaj składamy kursywą
• tytuły czasopism składamy antykwą w cudzysłowie
• skrót zob. (zobacz) odsyła do innego hasła
• indeks składa się w łamach, a ich liczba zależna jest od średniej długości haseł, stylu formatowania i formatu stronicy
• poszczególne łamy oddziela się niewielkim odstępem
• najkorzystniejsze wyrównanie kolumn indeksu to wyrównanie do lewej
• najlepszy odstęp między alfabetycznie ułożonymi częściami indeksu to jeden wiersz
• na stronicach z indeksem ma być umieszczona paginacja i żywe paginy, złożone tym samym krojem i stopniem co paginy w tekście głównym
• numery stron dotyczące jednego hasła należy przedzielać przecinkiem i szeregować w porządku wzrastającym
• jeśli dane hasło pojawia się w dziele na dwóch kolejnych lub więcej stronach to w oznaczeniu cyfrowym można użyć zamiast zapisu 333–334 zapis 333–4, zamiast zapisu 334–339 zapis 334–9
• w rozbudowanych opracowaniach z obszernym indeksem stosuje się szczegółowe żywe paginy, np.

Rodzaje indeksów (w każdym indeksie jest układ alfabetyczny):

• osobowy – wykaz osób, małżeństw, rodów
• geograficzny – wykaz nazw geograficznych oraz jednostek podziału administracyjnego, np. nazwy państw, miast, regionów etnicznych, historycznych, obiektów fizjograficznych (rzek, kanałów, jezior, mórz)
• tytułowy – wykaz tytułów dzieł lub czasopism
• rzeczowy – inaczej przedmiotowy, to wykaz omawianych w publikacji tematów; tematy zależą od treści dzieła i pochodzą z danej dziedziny wiedzy; może być to nazwa jedno- lub kilkuwyrazowa

Bardziej szczegółowe omówienie indeksowania zostało przedstawione w książce Adama Wolańskiego zatytułowanej Edycja tekstów. Serdecznie zapraszam do lektury tej pozycji.

Słowniczek pojęć typograficznych

• Ç – przykład znaku diakrytycznego – cedylla, podobny nieco do ogonka, charakterystycznego dla języków tureckiego, francuskiego, portugalskiego, katalońskiego
• paginacja – numerowanie stronic dzieła
• strona szpicowa – ostatnia stronica rozdziału dzieła, nie wymaga paginacji
• strona verso − lewa, parzysta stronica dzieła
• strona recto – prawa, nieparzysta stronica dzieła
• żywa pagina − element informacyjny dla czytelnika, umieszczony u góry stronicy dzieła nad tekstem; może być to tytuł rozdziału, autor, tytuł dzieła

Literatura przedmiotu:

Wolański Adam, Edycja tekstów. Praktyczny poradnik, PWN, Warszawa 2008
Mitchell Michael i Wightman Susan, Typografia książki. Podręcznik projektanta, d2d, Kraków 2012
Tomaszewski Andrzej, Architektura książki, COBRP, Warszawa 2011
Bringhurst Robert, Elementarz stylu w typografii, d2d, Kraków 2008

Przykłady na rycinach:

Ryc. 1. Przykłady formatowania stron ze spisem treści
Ryc. 2. Miejsce stronicy ze spisem treści wśród pozostałych stronic publikacji
Ryc. 3. Sposoby umieszczania paginacji
Ryc. 4. Rodzaje żywych pagin
Ryc. 5. Sposoby ułożenia map w dokumencie

Serdecznie zapraszam do lektury kolejnego artykułu, w którym objaśnię kolejne elementy książki, jak tekst główny oraz materiały uzupełniające tekst główny, czyli np. przypisy, ilustracje, tabele, wykresy, schematy i bibliografię.