Materiały informacyjno-pomocnicze zilustrowane w poprzednim artykule mają pomóc czytelnikowi w sprawnym poruszaniu się po całej publikacji. Teraz przyszedł czas na omówienie tekstu głównego każdej książki. Z racji obszernej ilości wiadomości, zapowiadane informacje dotyczące materiałów uzupełniających tekst główny opiszę w dalszej kolejności.

Tekst dziełowy inaczej nazywany również głównym lub rzadziej chlebowym jest kwintesencją każdej publikacji. Kupujemy książki właśnie z uwagi na interesującą treść, która zajmuje w strukturze książki największą jej część. Aby tekst dziełowy stanowił zgrabną i przejrzystą strukturę musi być podporządkowany pewnym zasadom kompozycyjnym. Podstawową jednostką kompozycji w tekście jest akapit, czasem zwany ustępem. Pomaga on czytelnikowi właściwie odczytać i rozumieć cały tekst.

Akapity

Akapit składa się z wierszy. Ustalono wygodną dla czytelnika długość wiersza akapitu w układzie jednołamowym, złożonego szeryfowym krojem pisma w stopniu tekstowym. Przyjrzyjmy się poniższemu wyszczególnieniu:

• wiersz powinien liczyć 45–75 znaków ze spacjami w zależności od formatu dokumentu (za optymalną długość wiersza powszechnie uważa się 66 znaków ze spacjami)
• w układzie wielołamowym za prawidłową ilość znaków ze spacjami w wierszu uważa się przedział 40–50
• liczba znaków w wierszu jest zawsze uśredniona; liczone są odstępy i wszystkie znaki interpunkcyjne (w programie Adobe InDesign – informacje dotyczące ilości znaków prezentuje panel Informacje dostępny z menu Okno)
• w przypadku wąskich łamów, czyli krótkich wierszy tekst powinien być wyrównany lewostronnie (chorągiewka prawa)
• stopień pisma jakim składa się tekst główny to 9–12 punktów
• szczególną formą segmentacji treści są wersety, np. w utworach literackich, publicystycznych, czy w utworach religijnych (Biblia, Koran)
• werset jest wyróżnieniem tekstu na najniższym poziomie, a więc odnosić się może do fragmentów mniejszych nawet od akapitów. Obejmuje zazwyczaj od jednego do kilku zdań i jest zwykle składany od nowego wiersza, często poprzedzony numerem, np.:
  
  

  

  Przerwy akapitowe pojawiają się celowo tam, gdzie kończy się dana sekwencja zdarzeń, wypowiedź lub myśl autora. Sygnałem końca określonej sekwencji może być światło między akapitami w postaci jednego ślepego wiersza, np.:

  

  lub wcięcie akapitowe, np.: 

  

• akapity rozpoczyna się na ogół wcięciem – jednak akapit, który występuje pod nagłówkiem powinien być tego wcięcia pozbawiony, ze względu na to, że wyróżniony już został przez nagłówek, kolejny natomiast posiada wcięcie (równe firetowi tekstu dziełowego) w celu wyróżnienia, np.:
  
  

  

• w obszernych publikacjach podział na akapity nie wystarczy – potrzebna jest wtedy hierarchiczna struktura tekstu, czyli dzieło będzie zawierać:
  • części
  • rozdziały
  • podrozdziały
  • paragrafy
• strona szpicowa sygnalizuje zakończenie określonej całości treściowej

Rozdziały

Najpowszechniejszym podziałem tekstu w książce jest podział na rozdziały. Przyjrzyjmy się jak ma wyglądać strona z rozdziałem:

• tytuły rozdziałów umieszcza się od nowej kolumny, tzw. początkowej, inaczej zwanej spuszczoną lub opuszczoną, na nowej stronie – stronie recto dokumentu
• strony z rozdziałem posiadają opust, inaczej opuszczenie kolumny (technikę wyznaczania opuszczenia kolumny przedstawiłam w artykule o materiałach wprowadzających); ogólnie można powiedzieć, że pierwszy wiersz tekstu dziełowego powinien rozpocząć się w 1/4 lub 1/3 wysokości kolumny
  • opuszczenie kolumny może mieć charakter otwarty, gdy tytuł jest umiejscowiony tuż nad tekstem dziełowym, albo zamknięty, gdy tytuł znajduje się u góry kolumny i jest od tekstu dziełowego oddzielony światłem lub ornamentem
    
    

    

  • dopuszczalne jest formatowanie kolumny bez opuszczenia i z inną zasadą jego wyznaczania, jednak pamiętajmy, by w obrębie całej publikacji zachować taką samą jego wielkość
• elementy jakie może zawierać strona z rozdziałem przedstawione są na poniższej ilustracji:

   

  

Styl pisma dla rozdziałów: Rozdziały można formatować inaczej niż tekst dziełowy publikacji. Krój pisma może być nowoczesny, starodawny lub ozdobny, tym samym sugerując z jaką książką mamy do czynienia, np.:

Rozmieszczenie tytułów rozdziałów w książce może być różne. Poniżej przedstawiono kilka propozycji wyrównania:

Tytuły rozdziałów zbyt daleko odsunięte od treści mogą sprawiać wrażenie zupełnie od niej oderwanych, dlatego też odległość ta nie powinna być za duża. Tytuł rozdziału nie powinien zajmować też całej szerokości kolumny, jeśli jednak jest dłuższy niż jeden wiersz należy go podzielić według zasad:

• każdy wiersz powinien stanowić logiczną całość
• nie wolno rozdzielać imion od nazwisk
• nie wolno rozdzielać liczb od mian
• nie wolno rozdzielać elementów daty
• jeśli w tytule występuje myślnik i podział ma nastąpić na jego wysokości, należy go pozostawić na końcu wiersza

Wielkość stopnia pisma dla rozdziałów uzależniona jest od:

• wymiaru stronicy – nie powinny być za duże, by nie przytłoczyć stronicy
• stopnia pisma dziełowego – należy zachować wyraźny kontrast między tymi wielkościami, by rozdział był znacząco większy
• długości treści rozdziału – jeśli treść ta jest długa należy zastosować mniejszy stopień pisma niż dla normalnych tytułów
• stylu pisma – jeśli chcemy zastosować ozdobne i delikatne kroje pisma, wtedy najlepiej będą się one prezentowały na większym formacie

Nagłówki rozdziałów – o tym, czy mają zostać użyte i w jakiej formie czy numerycznej czy słownej, czyli w postaci wyrazu rozdział, decyduje redaktor. Numeracja rozdziałów może być przeprowadzona za pomocą cyfr arabskich lub rzymskich. W przypadku cyfr arabskich zalecane jest użycie cyfr wersalikowych z uwagi na to, że cyfry nautyczne będą sprawiały wrażenie zbyt różniących się – porównajmy poniższe ilustracje:

W przypadku numeracji rzymskiej rozdziałów posługujemy się cyframi wersalikowymi lub kapitalikowymi, jak poniżej:

W przypadku, gdy najwyższy poziom tekstu to wyraz rozdział, zaleca się skład mniejszym stopniem pisma niż tekst drugiego rzędu, np.:

Możemy również łączyć nagłówki rozdziałów z numerami, np.:

Jeśli nagłówki rozdziałów wyrównane są do lewej strony kolumny, tak samo mają wyglądać numery z wyrazem rozdział, np.:

Jeśli numer rozdziału został złożony słownie – powinien mieć mniejszy stopień pisma niż nagłówek rozdziału (podobnie jak na rys. 17) np.:

Rozdziały mogą zostać wyróżnione przez sformatowanie pierwszych wyrazów w akapicie kapitalikami, jest to tzw. incipit, np.:

Jeśli rozdział nie zaczyna się od nowej kolumny na stronie recto dokumentu, wtedy jego nagłówek nosi miano śródtytułu. Może mieć on postać tytułu lub numeru. Na rysunku 18 przedstawiono ten ostatni przypadek. Żeby ustawić należyte światła nad i pod podrozdziałem należy w stylu akapitowym zwolnić treść podrozdziału od przyciągania do linii bazowych dokumentu. Światło między śródtytułami może być różne: takie jak na poniższej ilustracji lub takie, gdzie odległość nad numerem jest dużo większa. Zasada jednak powinna pozostawać niezmienna: światło nad śródtytułem ma być większe niż pod nim, zaś światło pod śródtytułem ma być większe niż interlinia tekstu dziełowego. Ale jak się okazuje nie jest to zasada bezwzględna. W książkach spotykamy różne ustawienia świateł, np. śródtytuł jest przyciągnięty do linii bazowej i oddzielony od sąsiadujących wierszy światłem liczącym 1 wiersz.

Koniec rozdziału wieńczy strona szpicowa. Może być ona zaopatrzona w winietę finalikową, obficie otoczoną światłem, jak na poniższej ilustracji:

lub wyglądać tak, jak winieta finalikowa w artykule prasowym:

Strona szpicowa (strona kończąca rozdział) nie powinna być kolumną pełną i winna zajmować minimum tyle miejsca, ile wynosi opuszczenie kolumny z rozdziałem.
Często zdarza się tak, że redaktor wymaga, by każdy rozdział zaczynał się od strony recto dokumentu, wtedy stronę poprzedzającą (jeśli nie jest wypełniona tekstem) zostawiamy pustą – taka strona nazywana jest wakatem. Nigdy nie można uczynić wakatem strony recto dokumentu.

Podrozdziały

Podrozdziały to kolejne w hierarchii po rozdziałach elementy tekstu głównego. Są to tytuły drugiego rzędu. Składa się je w innym stylu niż rozdziały. Jeśli dzielą się na jeszcze mniejsze całostki tekstu, te ostatnie nazwane są tytułami trzeciego rzędu. Takie wyróżnienie poziomów nagłówków nosi nazwę hierarchii tytułów. Przyjrzyjmy się poniższym ilustracjom:

O ile rozdziały są składane z reguły tak, by rozpoczynały się u góry stronicy w obszarze opuszczenia kolumny, o tyle podrozdziały mogą być umiejscowione w ciągu tekstu i wypadać pod poprzednią jego częścią. Przyjrzyjmy się ilustracji poniżej, gdzie mamy właśnie taki przykład:

Mamy tu wyraźną hierarchię świateł, którą opisałam już przy rys. 18, gdy była mowa o śródtytułach. Jeśli decydujemy się na takie właśnie ustawienie świateł, ważne jest odpowiednie ich wyliczenie, tak by tekst w konsekwencji miał zachowany register. Dobrze jest więc przyjąć, by łączna wielkość świateł była wielokrotnością wysokości całych wierszy, np.: 1 i 1/2 wiersza światła nad podrozdziałem, a 1/2 wiersza pod nim.
Jak możemy rozmieszczać podrozdziały? Podrozdziały mogą wypaść w każdym miejscu stronicy i często są powiązane również z niższymi rzędami tytułów. Spójrzmy na przykłady poniżej:

Poniżej zaś została zilustrowana hierarchia trójrzędowa:

Tytuły boczne

W tekście głównym mogą pojawić się tzw. tytuły boczne, które umieszcza się na wysokości tekstu, którego dotyczą i składa wersalikami lub pogrubionymi kapitalikami, np.:

Okienka

Mogą pojawić się również tzw. tytuły w okienkach, które składa się pismem tekstowym – kursywą lub odmianą półgrubą. Okienko jest to kilka wierszy wciętych do tekstu głównego, o szerokości takiej samej w całym dokumencie; nad i pod okienkiem ma być co najmniej dwa wiersze tekstu głównego. Odległość okienka przed i pod tekstem głównym nie powinna być mniejsza niż jeden wiersz tekstu dziełowego.

Tytułów bocznych i wciętych (okienek) nie należy dzielić i przenosić do kolejnej kolumny oraz umieszczać na dole kolumny.

Wyliczenia wypunktowane

Tekst główny może zawierać wyliczenia wypunktowane. Muszą one spełniać pewne warunki, a są to:

• muszą być jednakowe w całym tekście
• składane są z wyrównaniem do lewej strony kolumny i z wcięciem
• odstęp przed i po wyliczeniu powinien stanowić wysokość połowy wiersza
• nie trzeba wprowadzać żadnego znaku interpunkcyjnego na końcu wyliczenia
• wyliczenia mogą zostać opatrzone punktorami (tak jak w niniejszym artykule)

Inne sposoby wyróżniania tekstu w wyliczeniach to na przykład wysunięcie pierwszego wiersza w lewo:

lub przez wprowadzenie światła między akapitami: np.:

Wyliczenia można również składać tak, by hasła główne zostały znacząco wyróżnione za pomocą kapitalików lub odmiany półgrubej, np.:

Cytaty

Cytaty – to kolejne elementy tekstu głównego. Są to dosłowne przytoczenia czyichś słów. Mogą mieć charakter jawny, w postaci wyraźnie wyróżnionego tekstu, lub niejawny, stanowiąc rodzaj aluzji. Krótkie cytaty składa się w cudzysłowie, dłuższe wyodrębnia jako całostki.

Wydzielenia dłuższych cytatów można dokonać na kilka sposobów:

• przez wcięcie z lewej całej całostki cytatu i odstęp nad i pod cytatem wielkości jednego lub połowy wiersza; taki cytat już nie wymaga cudzysłowu:

   

  

• przez zastosowanie mniejszego stopnia pisma niż tekst główny, odpowiednio rozliczając światła nad i pod cytatem, np.:

   

  

• jeśli przenosimy cytat do kolejnej kolumny, liczba wierszy, które towarzyszą cytatowi powinna wynosić minimum 2 – nie możemy zostawić jednego wiersza nad czy pod cytatem
• cytatu, który liczy maksimum 3 wiersze nie należy rozdzielać
• jeśli cytat występuje po zdaniu zakończonym dwukropkiem, zdanie to nie może wypaść jako ostatni wiersz stronicy
• w przypadku cytatu wierszowanego liczącego jedną zwrotkę należy oddzielić go od tekstu głównego nad i pod nim – odstępem o wielkości połowy wiersza tekstu głównego
• w przypadku cytatu wierszowanego liczącego więcej niż jedną zwrotkę, odstęp od tekstu głównego nad i pod nim powinien wynieść wysokość jednego pełnego wiersza tekstu głównego
• jeśli na jednej stronicy jest kilka oddzielnych zwrotek cytatu wierszowanego, należy je wciąć z jednakowym odstępem od lewej krawędzi stronicy i wyrównać do lewej strony kolumny
• wcięcie pojedynczych wersów cytatu wierszowanego powinno być stosowane wtedy, gdy chcemy odzwierciedlić ściśle oryginał
• można również wyróżniać cytaty wierszowane kursywą, np.:

   

  

Sposób rozliczenia świateł nad i pod cytatem:

• znając liczbę wierszy cytatu dodajemy jeden wiersz i mnożymy przez interlinię tekstu głównego. Następnie mnożymy rzeczywistą liczbę wierszy cytatu przez wielkość wyznaczonej dla niego interlinii. Kolejny krok to różnica między obiema wielkościami. Wynik dzielimy na pół. Otrzymana wielkość to odległość nad i pod całostką cytatu. Warunkiem powodzenia całej operacji jest wyłączenie cytatu z przyciągania do linii bazowej dokumentu.

Całość ma tak zadziałać, by tekst główny pod cytatem znów wpadł w register tekstu głównego.

Listy, notatki, dzienniki

W tekście głównym mogą pojawić się listy, notatki czy dzienniki. Są one najczęściej elementami wspomnień, powieści i biografii. Jeśli pojawią się w pracach naukowych należy je składać jak cytaty, tylko z oznaczeniem daty, zaś w przypadku listów z podaniem nazwiska autora.

Jeśli list zawiera miejscowość i datę podajemy je nad całym listem. Jeśli jest przytoczony w całości dla wyróżnienia możemy go złożyć kursywą lub zastosować wcięcie akapitowe. Poniżej przykład fragmentu książki, w której zamieszczono listy.

W dziennikach formatowanie jest podobne jak w przypadku listów i cytatów. Dla autobiografii lepsza jest kursywa.

W tekście głównym można również napotkać tzw. przerywniki. Oddzielają one całostki logiczno-treściowe w tekście. Przerywnikiem może być ornament, np.:

Przenoszenie spójników do nowego wiersza

Bardzo ważne jest, by uniknąć wszelkich wiszących spójników na końcu wierszy. W tym celu stosujemy styl GREP. Poniżej podaję instrukcję w postaci zrzutu ekranu z programu Adobe InDesign. Wszystkie dane wpisujemy w zakładce GREP, a dostęp do tego okna uzyskujemy z poziomu menu Edycja:

Więcej szczegółów na opisane powyżej tematy można znaleźć w literaturze przedmiotu.

Słowniczek pojęć typograficznych

• finaliki – sposób oznaczenia końca np. artykułu prasowego, ma charakter kwadratu i jest justowany do prawej strony kolumny; rzadziej stosowany w książkach
• firet – wielkość równa stopniowi pisma, którym składany jest tekst
• GREP – skrót od angielskiego wyrażenia global regular expression print (ew. global regular expression parser). Jest to kod, który służy do wyszukiwania w tekście i wyodrębniania wierszy zawierających ciąg znaków pasujący do podanego wyrażenia regularnego i umożliwia jego zamianę. Więcej o stylu GREP możemy się dowiedzieć z książki Marka Włodarza pt. GREP w InDesign CS3–CS5 z roku 2011
• hierarchia świateł – odpowiednie wyznaczenie świateł między całostkami tekstu
• incipit – rodzaj wyróżnienia tekstu, np. rozdziały mogą zostać wyróżnione przez sformatowanie pierwszych wyrazów w akapicie kapitalikami
• przerywnik – służy do oddzielania całostek logiczno-informacyjnych w tekście, mogą przybierać formę asteryksów, lub ornamentów w książkach stylizowanych na dawne lub w opracowaniach o charakterze bibliofilskim, złożonych w środku wiersza
• register – zgodne położenie wierszy na sąsiadujących stronicach dokumentu
• strona szpicowa – ostatnia stronica rozdziału dzieła, nie wymaga paginacji
• strona verso − lewa, parzysta stronica dzieła
• strona recto – prawa, nieparzysta stronica dzieła

Literatura przedmiotu:

Wolański Adam, Edycja tekstów. Praktyczny poradnik, PWN, Warszawa 2008
Mitchell Michael i Wightman Susan, Typografia książki. Podręcznik projektanta, d2d, Kraków 2012
Bringhurst Robert, Elementarz stylu w typografii, d2d, Kraków 2008