W tym artykule i kolejnych pragnę nieco przybliżyć zapowiedziane wcześniej podstawowe wiadomości o składzie i łamaniu tekstu. Przedmiotem naszych rozważań będą długie dokumenty, czyli książki, ale w ich wersji drukowanej. Świat idzie naprzód, rozwój technologiczny i informatyczny osiągnął niezwykle wysoki poziom i możemy czytać książki już w wersji elektronicznej. Mam jednak nadzieję, że książki drukowane nie znikną z półek księgarskich i długo jeszcze będziemy mogli podziwiać dzieła w twardych, pięknych, kunsztownie zdobionych oprawach. Bo na szczęście i takie książki są jeszcze przygotowywane.

W pierwszym rzędzie pragnę wyjaśnić dwa pojęcia: łamanie i skład tekstu, bo właśnie w takiej kolejności te wyrażenia powinny być prezentowane. Najpierw bowiem łamiemy tekst, czyli umieszczamy go w kolumnach na stronicach naszego dzieła, a następnie składamy, czyli ostatecznie formatujemy, nadając mu odpowiedni wygląd w akapitach. A co oznacza formatowanie? Otóż jest to między innymi dobór odpowiedniego kroju pisma, jego stopnia (wielkości), ustalenie właściwej interlinii tekstu dziełowego, wybór rodzaju wyrównania tekstu.

Pierwszą decyzją jaką należy podjąć przy przygotowaniu tekstu do łamania i składu jest wybór formatu dzieła. Decyzja o formacie należy z reguły do wydawcy, chyba że mamy zupełnie wolną rękę, wtedy sami projektujemy stronice.

Spójrzmy jakie mamy do dyspozycji formaty dzieła. W większości krajów na świecie stosuje się normę ISO 216, która określa podstawowe formaty papieru. Wyjątkiem są USA, Kanada, Meksyk oraz Japonia, gdzie stosowane są inne normy. Wspomnę tylko, że charakterystyczne formaty amerykańskie, które funkcjonują również w Kanadzie i Meksyku, to przede wszystkim legal, letter i ich pochodne, zaś w Japonii obowiązuje norma JIS.

Formaty znormalizowane szeregu A, B i C powstały w XX wieku. Stało się to koniecznością ze względu na wielkoprzemysłowe technologie produkcyjne i unifikację maszyn drukarskich. Ustalono, że proporcje boków określać będzie stosunek boku kwadratu do jego przekątnej, bo przy każdym kolejnym złożeniu proporcja boków pozostaje jednakowa. Po ustaleniu proporcji określono wielkość arkuszy. Przyjęto, że podstawowy arkusz będzie miał powierzchnię 1 m² (10.000 cm²) i uzyskano długość boków 841 mm × 1189 mm (co odpowiadało wielkości 1m²), a następnie oznaczono go symbolem A0. Po jednorazowym złożeniu otrzymujemy format A1, po dwukrotnym A2, po trzykrotnym A3, itd.

Format A – podstawowy format, do którego odnoszą się pozostałe formaty. Najpopularniejszym wśród szeregu A jest format A4, wykorzystywany jako standardowy rozmiar do drukarki lub ksero. Z formatu A4, przez złożenie go na trzy części wzdłuż wysokości uzyskujemy format DL (99 mm × 210 mm), często stosowany do folderów lub ulotek. Format A6 z kolei często wykorzystuje się w druku ulotek reklamowych.

Format B – jest to podstawowy format w branży drukarskiej. Wprowadzono go wraz z formatem C jako urozmaicenie wyrobów poligraficznych. Mają identyczną proporcję boków, jednak powierzchnia ich arkusza zerowego jest większa niż 1 m². Szeregiem B określa się również najczęściej format maszyn drukarskich. Jednak to wcale nie oznacza, że musimy zawsze składać książki w formacie B. Stosowany arkusz jest zazwyczaj kilkokrotnie większy od wymiaru drukowanej pracy i na każdym arkuszu rozmieszcza się kilka użytków, które zostają potem przycięte do wymaganego wymiaru. Papier w formacie B1 jest najbardziej efektywnym i opłacalnym medium do druku offsetowego, na maszynach pełnoformatowych.

Format C – najczęściej format ten jest stosowany do kopert. W związku z tematyką artykułu nie będę omawiać szczegółowo tego formatu.

Dodatkowo jeszcze używane są pojęcia formatu netto i brutto (format surowy).

Format netto – format po obcięciu spadów, inaczej rozmiar gotowego produktu poligraficznego (są to właśnie przedstawione wyżej formaty)

Format brutto (format surowy) – jest to format arkusza przed przycięciem spadów do ostatecznego formatu publikacji.

Wybór formatu zależy od kilku czynników, między innymi:

• wymiarów papieru użytego do druku; producenci oferują papiery znormalizowane w dwojakiej postaci – albo jako arkusze, albo jako zwoje (ściśle zwinięte wstęgi papieru o ustalonej szerokości) a te są stosowane w odpowiednich typach maszyn drukarskich – arkuszowych lub zwojowych. Książki, broszury i inne publikacje niskonakładowe drukowane są zwykle na arkuszach, zaś czasopisma, gazety i książki wielkonakładowe – najczęściej na papierach z roli
• treści dzieła – np. jeśli książka ma wzniosłą treść, wtedy lepszym wyborem będzie format większy, z racji tego, że właśnie taki nada naszemu dziełu bardziej dostojny charakter. Książki o lżejszej tematyce lepiej prezentują się w formatach mniejszych, nabierając tym samym bardziej praktycznego charakteru
• przeznaczenia dzieła – czy będzie noszony, czy będzie leżał na półce w biblioteczce, by służyć w razie potrzeby
• kwestii finansowych – drukarnie pracują na takich formatach, jakie dostarczają im producenci papierów, to znaczy na formatach znormalizowanych, a więc jeśli chcemy wydrukować dzieło w innym formacie, trzeba wziąć pod uwagę fakt, czy koszty nie przekroczą zakładanego budżetu. To oznacza, że trzeba zaplanować format tak, by dało się go dość oszczędnie wyciąć z arkusza i co jest bardzo ważne, by włókna biegły w tym samym kierunku. Od kierunku biegu włókien zależy bowiem między innymi stabilność wymiarowa papieru. Przy zmianach wilgotności papier inaczej się kurczy lub rozszerza w kierunku ułożenia włókien, a inaczej prostopadle do niego. Włókna muszą się układać równolegle do grzbietu, w przeciwnym razie kartki będą się falowały, a oprawiona książka będzie się źle otwierała.

Jednak wcale nie musimy wybierać omówionych wyżej formatów. Możemy pokusić się o delikatne zmiany wymiarów znormalizowanych, które w konsekwencji okażą się optymalnym wyborem dla naszego dzieła. Na przykład, gdy składamy książkę, której treść wymaga eleganckiej oprawy, możemy wybrać węższe formaty, oparte na złotym podziale 5:8. To format, który wywodzi się z czasów klasycznych, wciąż cieszy się popularnością wśród projektantów i jest wygodny do czytania. Poniżej przedstawiam propozycje formatów ze złotym podziałem:

• 111 mm × 178 mm
• 125 mm × 200 mm
• 125 mm × 205 mm
• 125 mm × 195 mm
• 125 mm × 197 mm

I inne również nieznormalizowane formaty, na których drukuje się książki na życzenie klienta w skromniejszej ilości:

• 82 mm × 104 mm
• 84 mm × 108 mm

Formaty książek drukowanych na maszynach zwojowych (o których wspomniałam wcześniej) wynikają z podziału arkuszy powstających po odcięciu ze wstęgi papieru. Ze wstęgi papieru o szerokości 84 cm powstaje najczęściej poręczna książka o formacie 130 mm × 202 mm, a ze zwoju o szerokości 63 cm otrzymujemy książkę o formacie 157 mm × 220 mm.

Jeśli wymaga tego projekt możemy wybrać formaty szersze, wtedy będziemy mieć większą swobodę w kształtowaniu stronicy i możemy dobrze zagospodarować większe marginesy, na których zostaną umieszczone marginalia. Układy złożone z wielu łamów również wymagają szerszych stronic.

Poniżej przedstawiam szereg proporcji stronic – od prostokątnych do kwadratowych, które mogą być dobrym początkiem w samodzielnym projektowaniu stronic dzieła.

• 1:2
• 8:15
• 3:5
• 2:3
• 1:√2
• 3:4
• 4:5
• 8:9
• 1:1

Serdecznie zapraszam do lektury kolejnego artykułu, w którym będzie mowa o projektowaniu kolumny tekstu.

Słowniczek pojęć typograficznych

• kolumna – zadrukowana część stronicy dzieła; wielkość kolumny jest wyznaczona przez otaczające ją marginesy stronicy
• wątek tekstu – cały tekst zawarty w ramce tekstowej
• łam – uformowany wątek tekstu w obrębie kolumny, kolumna może być podzielona na łamy i wtedy dzieło ma strukturę wielołamową przy jednej kolumnie na stronicy
• format legal i letter – amerykańska norma ANSI podaje formaty papieru w USA, Meksyku, Kanadzie wynoszące odpowiednio 215,9 mm × 279,4 mm oraz 215,9 mm × 355,6 mm
• JIS – norma papierów występująca w Japonii; seria A jest mniej więcej zgodna z serią A ISO 216, zaś wymiary serii B są zdefiniowane jako posiadające 1,5 raza mniejsze powierzchnie od wymiarów serii A
• formaty A, B i C – znormalizowane szeregi formatów papierów według normy ISO 216
• format brutto – format publikacji ze spadami
• format netto – format finalny dzieła po obcięciu spadów
• użytek – jedna kopia pracy przygotowanej do druku (lub jej fragment mieszczący się na arkuszu druku)

Literatura przedmiotu:

Typografia książki. Podręcznik projektanta, Michael Mitchell i Susan Wightman, wydawnictwo d2d

Architektura książki, Andrzej Tomaszewski, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego

Elementarz stylu w typografii, wyd. 3, Robert Bringhurst, wydawnictwo d2d

DTP. Od projektu aż po druk. O współpracy grafika z drukarzem, Andrzej Gołąb, wydawnictwo Helion

Wikipedia