Tytuł artykułu dzieli zagadnienia typograficzne na dwie zasadnicze części. W pierwszej przyjrzymy się budowie liter, poznając jednocześnie fachową terminologię opisującą części składowe tych znaków. W drugiej zaś, zapoznamy się z decyzjami, jakie towarzyszą przy wyborze pisma dziełowego do różnego rodzaju długich publikacji, mając na uwadze druk.

Wspomnianą anatomię liter najprościej jest zilustrować. Zobaczmy zatem na poniższym schemacie, jak w siatce linii układa się przepiękne renesansowe pismo stworzone przez Claude’a Garamonda w XVI wieku, a zaadaptowane na użytek współczesnych przez amerykańskiego projektanta Roberta Slimbacha w roku 1988.

Wyjaśnienie pojęć anatomii liter

• wydłużenie dolne – część minuskuły sięgająca dolnej linii pisma, np. takich liter jak: j, g, y, p, q
• wydłużenie górne – część minuskuły sięgająca górnej linii pisma, np. takich liter jak: k, l, d, h, t
• apertura – szczelina w literach takich jak np. a, e, s
• kapitaliki – wersaliki o przybliżonej wielkości minuskuł
• wersaliki – wielkie litery alfabetu
• linia bazowa pisma – linia, na której ‹leżą› litery
• pole znaku – prostokątna powierzchnia zajmowana przez literę
• oko (punca) – wewnętrzna pusta przestrzeń litery, np. w literach e, b, a, d, o, d
• wysokość x – wysokość głównej części minuskuł pisma
• cyfry nautyczne – inaczej tekstowe lub mediewalowe, leżą na różnej wysokości w stosunku do linii bazowej pisma, swoją wielkością idealnie komponują się z minuskułami tekstu i kapitalikami, nie zakłócając tym samym rytmu czytania
• brzuszek – zaokrąglona część litery

Robert Slimbach zbudował bardzo bogatą, szeryfową rodzinę znaków literniczych pod nazwą Adobe Garamond, idealną do składu dziełowego. Drobne minuskuły, wyważone proporcje wersalików i małych liter oraz piękny zestaw cyfr nautycznych, tak charakterystycznych dla czasów renesansu, daje nam w odbiorze bardzo efektowny skład. Cyfry nautyczne (inaczej tekstowe lub mediewalowe), mimo że są położone na różnej wysokości w stosunku do linii bazowej pisma, w ciągłym czytaniu nie wyróżniają się, wręcz przeciwnie, dzięki ich użyciu osiągamy właściwą szarość tekstu. Doskonale komponują się z minuskułami pisma. Wiersze stają się „gładkie” i wspaniale przyswajalne dla oka. Pamiętajmy jednak, że cyfry te są wymagające, gdyż tekst pisany wielkimi literami, który znajdzie się w ich pobliżu, powinien być złożony kapitalikami. Nie zagłębiając się jednak teraz w zasady składu, o których opowiem w kolejnych artykułach, spójrzmy na fragment tekstu złożonego tym właśnie krojem:

Powyższy skład prezentuje się okazale. Data napisana cyframi nautycznymi harmonizuje z minuskułami w sąsiedztwie. Tekst dobrze się czyta. Poniżej dla porównania mamy ten sam tekst, o tym samym stopniu pisma (10 punktów), z tą samą -12,5-punktową interlinią, złożony krojem Minion autorstwa tego samego projektanta, a udostępnionym przez firmę Adobe w 1992 roku:

Różnica jest widoczna gołym okiem. Minion ma większe minuskuły.

Czas zatem przejść do drugiej części opowieści. Co musimy brać pod uwagę przy wyborze właściwego kroju? Warunkiem nadrzędnym w każdym składanym dziele jest czytelność. Tekst ma być jasny, przejrzysty, gładki. Nic w nim nie może zakłócać nieprzerwanego czytania. Czytelność zaś zależy od kilku czynników, a są to m.in:

• wysokość minuskuły x (co wynika z naszej analizy), bo to od tej wartości będzie zależało odpo­wiednie ustawienie światła (odległości) między wierszami czyli tzw. interlinia tekstu. Im większa minuskuła pisma, tym większą należy dobrać interlinię, po to by nie było wrażenia zbyt ciasnego ułożenia wierszy;
• oczywiście stopień pisma – po wielu analizach i badaniach okazało się, że najlepszą czytelność osiągniemy, gdy tekst dziełowy będziemy składać pismem o wielkości 10–12 punktów typograficznych, lecz pamiętajmy, że kroje różnią się od siebie wielkością nawet wtedy, gdy tekst został złożony tym samym stopniem, o czym przekonaliśmy się analizując oba przykłady składu; są takie kroje, które są czytelne również przy małym stopniu pisma, warto wziąć je pod uwagę, gdy składamy tekst zawierający przypisy, tabele, marginalia; zachęcam do eksperymentów;
• regularne odległości międzywyrazowe;
• relacja między światłami (odległościami) międzywyrazowymi a wspomnianą już interlinią ma wielkie znaczenie: zwiększając światło międzywyrazowe warto zwiększyć interlinię;
• ważne jest, by nie zaburzać linii pisma, każda litera ma się opierać o linię bazową pisma;
• cały tekst należy składać konsekwentnie tym samym krojem;
• lepiej mieć jedną porządną i kompletną rodzinę kroju niż wiele a niekompletnych; kompletny krój powinien obejmować:
  • wersaliki
  • specjalnie zaprojektowane kapitaliki
  • cyfry nautyczne
  • wszystkie trzy wymienione wyżej pozycje mają mieć zastosowanie dla antykwy (odmiany prostej), odmiany pochyłej, odmiany półgrubej i półgrubej pochyłej (semi bold i semi bold italic)
  • znaki interpunkcyjne i symbole: ≤ √ ∞ ₤ ‰ №
  • znaki diakrytyczne: ń ŏ ŝ Ũ ΰ ệ

Zajmiemy się teraz nieco innym aspektem doboru pisma, a mianowicie będziemy rozpatrywać charakter naszego dzieła. Otóż warto wziąć pod uwagę czy jest to romans, dramat, opowieść w formie listów, kryminał, czy jest to wreszcie naukowy elaborat lub słownik. Każdy z nich wymaga innego kroju.

Do utworów lirycznych i poezji, szczególnie miłosnej warto wybrać delikatne kroje, np. Bembo, Arno Pro czy zademonstrowany poniżej ozdobny Brioso:

Dla opracowań naukowych, czy historycznych dobrym wyborem jest krój Minion, o którym już wcześniej była mowa:

Do powieści odpowiedni będzie krój Droid, czy poniższy Charis (warto zwrócić uwagę z jakiej epoki dzieło pochodzi):

Oprócz wymienionych na szarym tle przykładów, warto wspomnieć jeszcze o kroju klasycystycznym Bodoni, który świetnie sprawdzi się przy składzie tragedii greckiej. Do składu opracowań informacyjnych czy słownikowych idealny może okazać się Gentium. Książki dla dzieci warto składać pozbawionym wszelkich ozdobników, bardzo czytelnym krojem, jakim jest np. Palatino. Krótsze teksty, które mają się pojawić na skrzydełkach obwoluty książki można składać bezszeryfowym krojem Meta. Współczesna literatura może dobrze się prezentować, gdy zastosujemy krój, który nie jest ze swej natury zbyt formalny, a do takich należy bezszeryfowy Zaph Humanist.

Gorąco polecam listę krojów (darmowe i płatne), które można swobodnie stosować do wymienionych w zestawieniu rodzajów opracowań (lista została przygotowana przez Adama Twardocha).

W kolejnym artykule rozpoczniemy temat dotyczący zasad składu i łamania tekstu w długich dokumentach (książkach) z przeznaczeniem ich do druku. Serdecznie zapraszam do lektury.

Słowniczek pojęć typograficznych

• antykwa – pismo proste (regular, roman)
• krój dziełowy – krój użyty do składu zasadniczej partii tekstu w dziele
• punkt typograficzny – ok. 0,35 mm
• światła międzywyrazowe – odległości między wyrazami
• wysokość x – litera x została wybrana jako reprezentacyjna, gdyż zwykle swoją górną i dolną krawędzią styka się z liniami bazowymi pisma

Literatura przedmiotu:

Typografia książki. Podręcznik projektanta, Michael Mitchell i Susan Wightman, wydawnictwo d2d

InDesign i tekst. Profesjonalna typografia w Adobe® InDesign®, Nigel French, wydawnictwo d2d

Elementarz stylu w typografii, wyd. 3, Robert Bringhurst, wydawnictwo d2d