Artykuł ten prezentuje obiecane wcześniej wiadomości na temat materiałów uzupełniających tekst główny książki. Są one bardzo potrzebne, gdyż zawierają szczegółowe objaśnienia owego tekstu. Kolejność ich umieszczania w dziele może być różna, w zależności od zawartości i funkcji.

Materiały uzupełniające tekst główny to między innymi:

• tabele słowno-liczbowe
• wykresy
• ilustracje i podpisy pod ilustracjami
• przypisy
• bibliografia
• słownik użytych w dziele terminów (inaczej glosariusz)
• aneksy (dodatki, załączniki)

Tabele słowno-liczbowe to elementy często spotykane w książkach naukowych, technicznych, zawodowych oraz w prasie. Są uproszczonym sposobem na przekazanie powiązanych ze sobą danych, których przedstawienie za pomocą tekstu byłoby niewystarczająco klarowne. Bezpośrednie odwołanie do tabeli powinno się znaleźć w tekście głównym publikacji, np.:

Tabela powinna zawierać tytuł tabeli podający krótko jej treść i kolejny numer na przykład:

Charakterystyka formatowania tabel:

• można stosować numerację ciągłą tabel – w obrębie całej publikacji
• można stosować również numerację odrębną – dla każdego rozdziału
• w numeracji tabel wskazane jest użycie cyfr arabskich
• jeśli w tekście głównym przeprowadza się numerację wielorzędową, w tabelach też można taką zastosować – numer tabeli poprzedzony jest numerem rozdziału, np.: przy rozdziale 5 tabele można ponumerować odpowiednio 5.1, 5.2 itd.
• nie zaleca się stosowania łącznika oddzielającego numerację, np.: 5-1, 5-2 itd.
• jeśli wszystkie liczby w tabeli są wyrażone w takich samych jednostkach, tę informację należy umieścić w tytule tabeli
• tabele należy umieszczać bezpośrednio pod tekstem którego dotyczą (jeśli jest to z jakichś przyczyn niemożliwe należy w tekście umieścić odsyłacz do tabeli w brzmieniu: patrz tab. 1 na s. …
• odstęp między tabelą a tekstem od góry i od dołu powinien być jednakowy i wynosić ok. 1 wiersza tekstu dziełowego

Główka tabeli:

• tekst składa się pismem wytłuszczonym
• tekst umieszcza się poziomo i wyrównuje do środka komórek główki
• dopuszcza się wyrównanie tekstu w główce do lewej strony komórki
• gdy w główce ma się zmieścić dużo tekstu, a rubryki są wąskie dopuszcza się pionowe składanie tekstu, wyjątkiem jest tytuł boczku – tu tekst należy umieścić poziomo (musi być wyśrodkowany w rubrykach)
• teksty w rubrykach główki rozpoczynamy wielką literą

   

  

• teksty w dalszych stopniach główki rozpoczyna się małymi literami
• tabelę, która nie mieści się na jednej stronie można podzielić i przenieść na następne strony z zastrzeżeniem, że tytuł i numer tabeli ma być zachowany na każdej stronicy (w tym celu w programie InDesign pierwszy
• wiersz tabeli należy przekonwertować na nagłówek poleceniem z menu kontekstowego convert to header rows/konwertuj na wiersze nagłówka
• przypisy do tabel powinny być umieszczane bezpośrednio pod tabelą i oznaczone innym rodzajem odsyłaczy niż te użyte w tekście głównym – najlepsze są gwiazdkowe – złożone pismem o 1 stopień mniejszym od tekstu tabel

   

  

• informacje o źródle danych zawartych w tabeli należy umieszczać pod tabelą; składane są pismem o stopień mniejszym niż tekst tabeli i oddziela od tabeli odstępem
• informacji o źródle danych tabeli można nie podawać w przypadku, gdy większość tabel pochodzi od autora dzieła i wynika to wyraźnie z tekstu

Kolejnym elementem uzupełniającym tekst główny są wykresy. Służą one do wizualizacji danych liczbowych i numerycznych. Wskazują rozmaite tendencje i zależności ciągłe.

Podstawowe typy wykresów:

• kolumnowy – jest przydatny, gdy pojawia się konieczność przedstawienia zmian danych w czasie lub porównanie elementów; kategorie są zazwyczaj rozmieszczane wzdłuż osi poziomej, a wartości — wzdłuż osi pionowej
• wykres kołowy – przedstawia rozmiar elementów (jedna seria danych) proporcjonalnie do ich sumy

  

  

  • wykres kołowy nie powinien mieć więcej niż 10 wycinków, których kolejność ustawiamy zgodnie z ruchem wskazówek zegara; punkty danych na wykresie kołowym są przedstawiane jako odsetek całego koła
  • wykres kołowy najlepiej sprawdza się w obrazowaniu udziałów procentowych
• wykres liniowy – jest szczególnie przydatny przy prezentowaniu trendów udziału każdej wartości w czasie

   

  

• wykres punktowy – przedstawia relacje między dwoma wartościami liczbowymi pochodzącymi z kilku serii danych; pozwala to na uchwycenie zależności

   

  

• wykres radarowy – inaczej zwany pajęczynowym, wykreśla wartości poszczególnych kategorii wzdłuż osobnych osi rozpoczynających się w centrum wykresu i kończących się na zewnętrznym okręgu

   

  

• wykres świecowy – inaczej giełdowy, przedstawia informacje dotyczące kursu akcji w określonym przedziale czasowym; określona jednostka czasu jest reprezentowana przez tzw. świecę – każda świeca uwzględnia wartość (cenę) otwarcia i zamknięcia oraz wartość najniższą i najwyższą, a także kierunek zmian kursu w danym przedziale czasowym

  

  

• wykres bąbelkowy – jest odmianą wykresu punktowego, w której rozmiar bąbelka odzwierciedla wartość trzeciej zmiennej; wykres ten umożliwia porównanie zestawów zawierających nie dwie, a trzy wartości, gdzie trzecia wartość określona jest przez rozmiar znacznika bąbelka

  

• wykres pierścieniowy – podobnie jak wykres kołowy przedstawia relację części w odniesieniu do całości; może jednak zawierać więcej niż jedną serię danych; każdy pierścień wykresu pierścieniowego reprezentuje serię danych

   

  

Kolejne elementy materiałów uzupełniających tekst główny to ilustracje i podpisy pod ilustracjami. Wszelkie ilustracje należy umieszczać najbliżej miejsca, do którego się odnoszą. Jeśli jednak okaże się to niemożliwe, można przenieść je na kolejną stronę, a w tekście umieścić odsyłacz w brzmieniu: patrz rys. 1. na s.… lub patrz fot.1 na s. …

Cechy ilustracji umieszczanych w książce:

• ilustracja nie powinna poprzedzać tekstu, do którego się odnosi
• nie należy pozostawiać pierwszego wiersza akapitu nad ilustracją, a wiersza końcowego pod ilustracją
• ilustracje umieszczane w środku kolumny powinny mieć nad sobą co najmniej 4 wiersze, zaś pod sobą co najmniej 5 wierszy tekstu
• odstęp między tekstem pod ilustracją i nad nią powinien wynosić 1 wiersz tekstu dziełowego
• odstęp między podpisem a ilustracją powinien wynosić co najmniej 4 punkty i nie być większy niż wysokość jednego wiersza
• ilustracje należy numerować (wyjątkiem są fotografie i ilustracje artystyczne)
• numeracja ilustracji powinna być ciągła w obrębie całej publikacji lub jakiejś jej części (np. tomu)
• każdy rodzaj ilustracji powinien mieć odrębny charakter numeracji, np. Rys. 1, Rys. 2, Fot. 1, Fot. 2.
• jeśli ilustracja pokrywa więcej niż 80% powierzchni kolumny to powinna być umieszczana bez tekstu na tej stronicy, jedynie posiadać podpis
• wszystkie ilustracje powinny zawierać podpis: są podpisy jednostopniowe (gdy zawierają tylko opis zasadniczy) i dwustopniowe (gdy zawierają opis zasadniczy i legendę)
• podpisy mogą być ustawione w różnych miejscach, np.: pod rysunkiem, obok niego, nad nim, a w wyjątkowych wypadkach mogą stanowić marginalia
• podpisy umieszczane pod ilustracjami powinny być składane na całą szerokość ilustracji
• gdy ilustracja jest umiejscowiona między wierszami tekstu i nie zajmuje szerokości całej kolumny, to krótkie podpisy powinny być składane na szerokość ilustracji, długie mogą być składane na całą szerokość kolumny tekstu
• długość ilustracji wraz z podpisami i odstępami powinna stanowić wielokrotność wiersza podstawowego
• tekst główny umieszczany z boku ilustracji, która nie zajmuje pełnej szerokości kolumny powinien zawierać co najmniej 25 znaków i należy unikać w nim śródtytułów
• odstępy wokół ilustracji (z podpisem) otoczonej tekstem powinny być równe i wynosić wielkość około jednego wiersza podstawowego

   

  

Kolejną pozycją wśród materiałów uzupełniających tekst główny są przypisy.

Wyróżniamy:

• przypisy słownikowe – podają znaczenie wyrażeń i wyrazów obcojęzycznych, archaicznych, gwarowych
• przypisy rzeczowe – objaśniają i komentują fragmenty tekstu głównego
• przypisy bibliograficzne – zawierają opis publikacji, z których pochodzą cytaty lub informacje zawarte w tekście
• przypisy informacyjne – zawierają wskazówki ułatwiające czytelnikowi korzystanie z książki

Przypisy mogą być nadane przez:

• autora publikacji
• tłumacza
• redaktora naukowego
• redaktora merytorycznego książki

Należy podawać jedynie przypisy niezbędne i zawsze rozważmy, czy nie można włączyć ich treści do tekstu głównego. Przypisy należy zamieszczać w bardzo zwięzłej i jasnej formie. Autorstwo przypisów rzeczowych powinno być określone wyraźnie, natomiast jeśli chodzi o przypisy bibliograficzne czy słownikowe nie wymagają one bezwzględnie podania ich autora.

Przypisy należy zróżnicować pod względem pochodzenia różnie je oznaczając:

• odniesienia przypisów słownikowych można oznaczać bez kropki na końcu przypisu, znakiem równości oraz kropkami, zamiast zwyczajowej półpauzy, np.:
  
• odniesienia przypisów autorskich (zawsze umieszczamy przed redakcyjnymi)oznaczamy gwiazdkami
• odniesienia przypisów redakcyjnych oznaczamy cyframi
  
• przypisy nieautorskie oznaczamy wskazówkami słownymi, np.: przyp. tłum (przypis tłumacza), przyp. red. (przypis redakcyjny), przyp. red. wyd. (przypis redakcji wydania polskiego) i składamy pismem prostym lub po myślniku kursywą
  

Prawidła dotyczące przypisów:

• gdy przypis odnosi się do dłuższego fragmentu tekstu, który zamyka pytajnik, wykrzyknik czy wielokropek, wtedy umieszczamy go zawsze po tym znaku
• odnośniki do przypisów składa się tym samym krojem i stopniem pisma co tekst główny tylko formatujemy go w pozycji licznika lub indeksu górnego – należy pamiętać, by wybrać właściwe odnośniki, czyli te które stworzył projektant danego kroju pisma (w programie InDesign w zakładce open type są do dyspozycji właściwe odniesienia do przypisów), a nie te które są generowane sztucznie przez komputer na panelu sterowania

  

   

  

• w publikacjach o dużej liczbie przypisów stosujmy odniesienia cyfrowe z numeracją ciągłą w rozdziale, a w zbiorze dzieł – w obrębie pojedynczego dzieła
  
• odniesienie gwiazdkowe można stosować w dokumentach o małej ilości przypisów, a także w opracowaniach zawierających różne grupy przypisów (autorskie, redakcyjne) dla wyróżnienia jednej z grup
• w przypadku użycia gwiazdek należy stosować ich nie więcej niż trzy na jednej stronie
• w publikacjach elektronicznych odnośnik do przypisu powinien być hiperlinkiem, który przenosi czytelnika do treści przypisu, a kliknięcie w odsyłacz przenosi do treści tekstu głównego dzieła

Bardzo rozbudowany temat przypisów ze szczegółowym omówieniem każdego rodzaju przedstawiony został w książce Adama Wolańskiego zatytułowanej Edycja tekstów. Praktyczny poradnik. Polecam tę pozycję. To zbiór wszystkich reguł składu i łamania tekstów przełożonych na grunt polski.

Kolejnym elementem materiałów uzupełniających tekst główny jest bibliografia załącznikowa, przedstawiająca dokładne dane bibliograficzne materiałów źródłowych wykorzystanych przez autora publikacji. Dokładniej jest to wykaz dokumentów (artykułów, książek, czasopism, opracowań, gazet, publikacji elektronicznych), cytowanych lub powoływanych przez autora.

Wygląd przykładowych pozycji bibliograficznych:

lub

Zasady sporządzania bibliografii załącznikowej:

• nazwę dzieła zwyczajowo pisze się kursywą
• źródła są wymieniane przez autora w kolejności alfabetycznej
• przyjęty schemat opisu źródeł powinien być konsekwentny w całym dziele
• o schemacie opisu źródeł bibliograficznych decyduje redaktor, a specjalista dtp nie powinien niczego zmieniać
• pozycje można numerować, ale niekoniecznie (jeśli są numerowane to numerem porządkowym ma być cyfra arabska z kropką)
• jeżeli autorów jest dwóch lub trzech – podajemy ich personalia oddzielając od siebie przecinkami
• w zapisie bibliograficznym dzieła napisanego wspólnie przez trzech autorów podajemy wszystkie trzy nazwiska lub nazwisko pierwszego, a po nim skrót i in. (= i inni) lub et al. (= et alii). Jeśli autorów jest więcej zawsze podajemy nazwisko pierwszego z nich z dodatkiem skrótu i in. lub et al np.:
  
• poszczególne hasła można oddzielać od siebie odstępem, np.:
  
• lub wysunięciem wiersza, np.:
  
• jeśli pojawi się kolejna pozycja tego samego autora, nie ma potrzeby powtarzania jego nazwiska, zamiast tego można wstawić długą pauzę, np.:
  
• należy pomijać wszelkie tytuły naukowe i zawodowe oraz godności
• inicjał lub pełne imię należy podawać przed lub po nazwisku
• jeśli pojawia się pseudonim autora należy postępować z nim tak jak w przypadku prawdziwego imienia i nazwiska
• jeśli ma się pojawić pseudonim mniej znany można umieścić prawdziwe dane w nawiasie kwadratowym po pseudonimie, np.:
  
• jeśli w bibliografii pojawi się autor zbiorowy (grupa, instytucja, organizacja), należy go umieścić na początku pozycji bibliograficznej, np.:
  
• jeśli pojawi się kilka zbiorowych autorów wtedy należy podać nazwę siedziby każdego z nich, np.:
  
• błędy w tytule oznaczamy wykrzyknikiem ujętym w nawiasy kwadratowe, a wyrazy pominięte oznaczamy wielokropkiem np.:
  
• tytuł książki podajemy bez cudzysłowu

Kolejnym elementem materiałów uzupełniających tekst główny jest glosariusz, czyli słownik terminów. Podaje on definicje specjalistycznych terminów, które zostały użyte w dziele.

Cechy glosariusza:

• umieszczany jest po bibliografii załącznikowej
• hasła porządkuje się alfabetycznie według polskiego alfabetu w przypadku składu w języku polskim
• tekst glosariusza składa się pismem prostym i mniejszym stopniem pisma niż tekst główny
• wyrazy i wyrażenia glosariusza rozpoczyna się małą literą (z wyjątkiem nazw własnych) i pismem półgrubym
• definicje od tekstu oddziela się myślnikiem
• całą pozycję glosariusza wieńczy kropka
• poszczególne hasła można oddzielać od siebie światłem, np.:
  
• lub wcięciem wiersza
  

Ostatnią pozycją do omówienia są aneksy, czyli dodatki i załączniki. Aneksy mogą zawierać teksty źródłowe, tabele, ilustracje. Te, które pochodzą od autora dzieła umieszcza się bezpośrednio po tekście głównym, a aneksy pochodzące od wydawcy – po tekście autora.

• każdy dodatek powinien być opatrzony tytułem, np.:
  
• jeśli jest kilka dodatków w dziele, należy je ponumerować, np.:
  lub
  
• tytuły aneksów składa się takim samym stopniem pisma i w tym samym układzie co tytuły rozdziałów w tekście głównym

Słowniczek pojęć typograficznych

glosariusz – definiuje specjalistyczne terminy które zostały użyte w tekście głównym