W tym artykule pragnę przybliżyć nieco kwestię samych przypisów, jako elementów dodatkowych wprowadzanych do tekstu. Omawiałam przypisy w poprzednim artykule w kontekście ich pochodzenia, tu jednak chcę zwrócić uwagę na ich strukturę i położenie w tekście.

Otóż (jak już pamiętamy) wyróżniamy:

• przypisy dolne,
• przypisy końcowe,
• przypisy boczne (tzw. marginalia).

O tym jaki rodzaj przypisów zastosujemy w tekście decyduje ich treść. Jeśli jest ona niezbędna do zrozumienia fragmentu tekstu głównego (np. tłumaczenia z języka obcego) wówczas pomocne będą przypisy dolne lub boczne. Jeśli zaś treść przypisu informuje nas o dodatkowych materiałach źródłowych, wtedy najlepiej umieścić je w postaci przypisów końcowych na ostatnich stronicach dzieła. Boczne przypisy stosujemy jako marginalia na marginesach stronic. Są to informacje objaśniające (podobnie jak przypisy dolne).

Ogólne zasady stosowania przypisów dolnych:

• starajmy się, aby były krótkie i nie występowały zbyt często,
• aby były łatwe do odnalezienia.

Jak sama nazwa wskazuje przypisy dolne umieszcza się pod tekstem u dołu kolumny. Poniżej przykład:

Jest jednak wyjątek, który można znaleźć w publikacjach naukowych, gdzie przypisy mają charakter obszernych komentarzy i nie ma możliwości ich skrócenia. Wtedy dobrym wyjściem jest ich zgrupowanie i umieszczenie po każdym rozdziale. W żywej paginie natomiast, na stronicach zawierających przypisy zebrane na końcu rozdziału podajemy informację, do której partii tekstu przypisy te się odnoszą, np.:

Podstawowe cechy przypisów dolnych:

• powinny się znajdować na tej samej stronie co odniesienie,
• składamy je zazwyczaj tym samym krojem co tekst główny dzieła, lecz zauważalnie mniejszym stopniem (najczęściej 8 lub 9 pt), z odpowiednio dopasowaną interlinią,

• linia dolna ostatniego wiersza przypisów na danej stronie powinna pokrywać się z dolną krawędzią kolumny,

• wcięcie tekstu w przypisach dolnych ma być takie samo jak w tekście głównym, wtedy tekst tworzy równy blok na stronicy dzieła, zobaczmy to poniżej.

• odstęp między przypisami powinien być co najmniej jednowierszowy - ustawiamy go w zakładce layout okna dialogowego przypisów dolnych, tak jak pokazano na zrzucie:

• numeru przypisu nie umieszczamy we frakcji górnej – łatwiej bowiem go odnaleźć w pozycji zwykłej, gdy numer jest lekko wysunięty, np.:

• dwa krótkie przypisy można umieścić obok siebie w jednym wierszu, np.:

• jeśli na jednej stronie wypada dużo krótkich przypisów możemy je umieścić w zgrabnych kilku kolumnach, np.:

Ogólne zasady stosowania przypisów końcowych:

• można je umieszczać po każdym rozdziale lub po tekście głównym przed pozostałymi materiałami uzupełniającymi,
• umieszczane na końcu rozdziału mają większe zastosowanie przy pracach zbiorowych, pisanych przez różnych autorów; nie stosuje się ich wtedy, gdy kolejny rozdział zaczyna się bezpośrednio po poprzednim.

Podstawowe cechy przypisów końcowych:

• składamy je mniejszym stopniem pisma (9- lub 10-punktowym),
• oddziela się je od tekstu głównego (podobnie jak przypisy dolne) odstępem co najmniej jednowierszowym,
• wysunięcie numeru przypisu końcowego ułatwia jego odnalezienie.

Ogólne zasady stosowania przypisów bocznych:

• przypisy boczne nazywane są też marginaliami,
• zastosowanie tych przypisów wpływa na projekt całej kolumny tekstu:
  • w przypadku klasycznego układu chodzi o większy margines zewnętrzny,

• w przypadku układu asymetrycznego marginalia umieszcza się w obszarze tych marginesów, które są szersze:

Marginalia nie zawsze wymagają odniesień w tekście, wystarczy że umieścimy je obok tekstu, którego dotyczą. Linia pisma wiersza przypisu bocznego powinna się pokrywać z linią pisma odpowiedniego wiersza w tekście głównym. Istnieje pewna metoda wyliczenia interlinii tekstu przypisu bocznego, tak żeby pasowała idealnie do linii tekstu głównego. 

Poniżej podano tę metodę:

Uwaga: przy konstruowaniu tych przypisów pamiętajmy o zmianie wartości ich interlinii w panelu sterowania na tę, która wyjdzie z rachunku. Tutaj tekst główny ma 14 pt. Przy tej wielkości interlinia tekstu przypisu bocznego będzie wynosiła odpowiednio 10,5 pt oraz 9,333 pt. Miejsce wpisania wartości interlinii  dodatkowej dla ramek przypisów bocznych ilustruje poniższy zrzut ekranu.

Tę metodę wyznaczania interlinii możemy stosować nie tylko do przypisów bocznych, ale do każdego tekstu pomocniczego, który ma się pojawić w dziele, a który chcemy umieścić na marginesach. 

Możemy też pokusić się o złożenie przypisów innym kolorem niż tekst główny. Dobrze będą wtedy wyglądały przypisy boczne w drugim kolorze druku, czyli czerwonym. Przykładem takiego dekoracyjnego manewru jest Typografia książki. Podręcznik projektanta autorstwa Michaela Mitchela i Susan Wightman.

W książkach ilustrowanych trzeba uważać, by wyraźnie odróżnić marginalia od podpisów pod ilustracjami. Przypisy bowiem są bardziej związane z tekstem i powinny bardziej upodabniać się właśnie do niego.

W tekście można natrafić czasem na tzw. okienka. Są to fragmenty tekstu dodatkowego występujące najczęściej w opracowaniach edukacyjnych. Opisują jakieś wydarzenie historyczne lub biografię wskazanej osoby. Okienka umieszcza się na marginesach jako tekst włamany. Mogą być wyjustowane lub wyrównane w chorągiewkę. Można również potraktować je innym kolorem np. czerwonym. Zobaczmy poniżej:

Trzeba zadbać o to, aby szerokość okienka jak i odległość okienka od tekstu była taka sama w całym tekście. Jak również o to, aby nad okienkiem i pod nim znalazły się co najmniej dwa wiersze tekstu głównego.

Odniesienia do przypisów

Zazwyczaj odniesienia do przypisów są umieszczane we frakcji górnej, ale pamiętajmy, by jak tylko to możliwe stosować open type, a nie zwykłe ustawienie z panelu sterowania. Pisałam o tym w artykule zatytułowanym Materiały uzupełniające tekst główny. Jest tam ilustracja pt. Dobre generowanie przypisów. 

Odniesienia powinny się pojawiać przed znakami przestankowymi, zobaczmy na zrzut poniżej.

Wyjątkiem są:

• odniesienia dotyczące fragmentów ujętych w nawias lub cudzysłów
• odniesienia do zdań zakończonych wielokropkiem, wykrzyknikiem, pytajnikiem lub skrótem zakończonym kropką

Odniesienia powinny być formatowane cyframi wersalikowymi, a nie nautycznymi, żeby nie sprawiać wrażenia, że cyfry się unoszą. Jeśli wskutek zastosowania frakcji górnej odniesienie wyda się zbyt cienkie w stosunku do tekstu głównego można go nieznacznie pogrubić, tak by ciężar optyczny tekstu i odniesień był taki sam.

W tekstach złożonych małym stopniem pisma, światło między odniesieniami a tekstem może wymagać zwiększenia, by były one wyraźne.

Niezależnie od gatunku tekstu, jeśli pojawią się w nim tabele, przypisy należy umieszczać bezpośrednio pod tabelą. Przypis odnoszący się do tytułu tabeli można składać wraz z przypisami do tabeli albo umieścić we właściwej kolejności wśród przypisów do tekstu głównego. 

W tekstach złożonych małym stopniem pisma, światło między odniesieniami a tekstem może wymagać zwiększenia, by były one wyraźne.

Niezależnie od gatunku tekstu, jeśli pojawią się w nim tabele, przypisy należy umieszczać bezpośrednio pod tabelą. Przypis odnoszący się do tytułu tabeli można składać wraz z przypisami do tabeli albo umieścić we właściwej kolejności wśród przypisów do tekstu głównego. 

Ogólne informacje:

• jeśli projekt tego wymaga przypisy składa się z kreską oddzielającą je od tekstu głównego; długość kreski to 36-60 punktów,
• można również zastosować kreskę na całą szerokość kolumny,
• przypisy nie mogą zajmować więcej niż 3/4 wysokości kolumny,
• przypisów nie powinno się dzielić, ale jeśli nie ma wyjścia można to zrobić, tylko należy zadbać o to, by część przypisu przeniesionego na następną stronę była kontynuacją przypisu ze strony poprzedniej (czyli nie przenosić po kropce),
• przypisy na niepełnej kolumnie, tzw. szpicowej, należy umieszczać bezpośrednio pod tekstem, a nie na dole kolumny,
• pod tekstem należy umieszczać przypisy również w przypadku, gdy u dołu kolumny znajduje się ilustracja zajmująca całą jej szerokość.

Słowniczek pojęć typograficznych

• strona szpicowa– ostatnia strona w rozdziale, może mieć niepełną kolumnę,
• marginalia – przypisy boczne umieszczane na marginesach stronic dzieła,
• firet – stopień pisma danego kroju.