Podczas ubiegłorocznej konferencji GrafConf 2017 specjalistka z dziedziny prawa autorskiego, prawniczka - Magdalena Miernik - opowiedziała uczestnikom o najważniejszych zagadnieniach związanych z umowami prawa autorskiego w życiu projektanta.

Poniżej znajdziecie materiał wideo prezentujący wystąpienie Magdy. Pod nim znajduje się natomiast prelekcja w formie tekstowej.

Prawo autorskie to temat, którym powinien zainteresować się każdy, nawet początkujący projektant.  Zadaniem prawa autorskiego jest przede wszystkim ochrona Waszej pracy twórczej – stworzonych grafik, projektów lub jakichkolwiek innych efektów pracy twórczej, które można określić utworem w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Zacznijmy jednak od kwestii podstawowych, a mianowicie od nazewnictwa występującego w prawie autorskim. Często bywa ono kłopotliwe i niejednokrotnie wywołuje zamieszanie. Warto nauczyć się podstawowego podziału praw, które posiadacie jako twórcy, by później łatwiej rozumieć podpisywane umowy.

Polskie prawo autorskie zakłada dualistyczny model treści praw autorskich, który oznacza, że każdemu twórcy przysługują dwa rodzaje praw autorskich:

• autorskie prawa majątkowe,
• autorskie prawa osobiste.

Autorskie prawa majątkowe

Autorskie prawa majątkowe zakładają, że twórcy – co do zasady - przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu na wszystkich polach eksploatacji. Powstają one z chwilą stworzenia dzieła i są zbywalne, co oznacza, że mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy. Są także ograniczone w czasie – co do zasady trwają przez cały okres życia autora i wygasają 70 lat po jego śmierci, stanowią przedmiot obrotu prawno-gospodarczego i obejmują:

• prawo do korzystania z utworu,
• prawo do rozporządzania utworem,
• prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.

Autorskie prawa osobiste

Drugi rodzaj praw autorskich - autorskie prawa osobiste -  to prawa, które chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu więź twórcy z utworem). Autorskie prawa osobiste – w przeciwieństwie do autorskich praw majątkowych - to prawa niezbywalne i nieograniczane w czasie. Nie można ich przenieść na osobę trzecią ani się ich zrzec. Nie oznacza to jednak, nie znajdziecie w umowach postanowień  dotyczących autorskich praw osobistych. Nierzadko zdarza się bowiem, że  klient będzie chciał, abyście jako twórcy wyrazili zgodę na niekorzystanie z autorskich praw osobistych i zobowiązali się, np. niekorzystania z prawa do oznaczania dzieła swoim imieniem i nazwiskiem.

Do autorskich praw osobistych zalicza się:

• prawo do autorstwa utworu,
• prawo do oznaczenia utworu imieniem i nazwiskiem twórcy,
• prawo do integralności utworu,
• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu,
• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności.

Umowy prawa autorskiego

Najczęściej spotykane umowy dotyczące praw autorskich, to takie, w których twórca dokonuje dyspozycji prawami autorskimi do stworzonego przez siebie dzieła – przenosi prawa autorskie na podmiot trzeci lub zgadza się, by utwór był wykorzystywany w określonym zakresie (udziela licencji). Umowa przeniesienia praw autorskich lub umowa licencyjna niekoniecznie musi funkcjonować jako samodzielny dokument. Postanowienia dotyczące zakresu dyspozycji prawami autorskimi do dzieła mogą być również częścią umowy o dzieło, zlecenia lub umowy o współpracę.

Na co powinniśmy zwrócić uwagę podpisując umowy prawa autorskiego?

W podpisywanych umowach twórcy powinni przede wszystkim zwrócić uwagę na zakres dyspozycji prawami autorskimi – na to jak szeroki jest zakres przeniesienia praw do dzieła lub udzielanej licencji. Przedmiotem dyspozycji prawami autorskimi (zbycia lub udzielenia licencji) mogą być jedynie autorskie prawa majątkowe, a zakres tej dyspozycji określony jest przez treść umowy.

Co do zasady, w umowie o przeniesieniu autorskich praw majątkowych twórca trwale przenosi na nabywcę autorskie prawa majątkowe do stworzonego dzieła. Skutkiem podpisania umowy jest zatem utrata tych praw i zgoda na to, aby autorskie prawa majątkowe do dzieła  były w całości wykorzystywane przez osobę trzecią, np. klienta. W przypadku umów licencyjnych twórca nie traci praw autorskich do dzieła, a jedynie udziela upoważnienia do korzystania ze swojego dzieła, zgody na określony w umowie sposób wykorzystywania dzieła.

Najczęściej spotykane umowy prawa autorskiego to:

• umowa o przeniesienie praw autorskich,
• umowa licencyjna (licencja wyłączna lub niewyłączna).

Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe

Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe to umowa, dzięki której twórca przenosi na nabywcę autorskie prawa majątkowe do stworzonego przez siebie dzieła. Zakres tych praw określony jest przez treść umowy.  Umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, aby była prawnie skuteczna, musi mieć formę pisemną – powinna być opatrzona własnoręcznym podpisem twórcy oraz nabywcy praw. Zamieszczenie na fakturze, czy innym dokumencie potwierdzającym zakup  adnotacji, że przeniesienie praw majątkowych następuje wraz z dokonaniem opłaty nie jest działaniem prawnie skutecznym – w ten sposób nie dojdzie do skutecznego przeniesienia praw autorskich do dzieła. Jeśli zależy nam na skutecznym nabyciu praw, należy zadbać, aby umowa o przeniesienie praw autorskich miała formę pisemną.

Co powinno znaleźć się w umowie przenoszącej autorskie prawa majątkowe?

Przedmiot umowy

W umowie o przeniesienie praw autorskich powinno znaleźć się precyzyjne określenie utworu, do którego autorskie prawa majątkowe mają być zbyte (przeniesione na osobę trzecią). W treści umowy należy bardzo jasno wskazać, czego dokładnie dotyczy przeniesienie praw, czyli tzw. przedmiot umowy. Warto pamiętać, że samo przeniesienie praw autorskich nie powoduje automatycznie przeniesienia egzemplarza utworu, nośnika danych, grafiki czy innej formy, w jakiej utwór został ustalony lub utrwalony. Jeśli nabywcy zależy na tym, aby nabyć nośnik, na którym został utrwalony utwór to taka informacja również powinna znaleźć się w umowie.

Pole eksploatacji

Kolejną ważną rzeczą są pole eksploatacji, czyli - najprościej mówiąc – sposoby korzystania z dzieła. Eksploatacja dzieła w postaci materialnej może obejmować na przykład wprowadzanie utworu do obrotu i jego rozpowszechnianie, a w formie niematerialnej: wykonywanie dzieła, jego wystawianie, recytację, pokazywanie, emitowanie czy udostępnianie w Internecie.

Pola eksploatacji powinny być wskazane precyzyjnie. Zgodnie bowiem z art. 41 ust. 2 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych umowa o przeniesienie praw majątkowych lub umowa o korzystanie z utworu, zwana dalej „licencją” obejmuje pola eksploatacji wyraźnie w niej wymienione.  Precyzyjne (i możliwie szerokie) wskazanie pól eksploatacji jest istotne w szczególności dla osób, które nabywają prawa autorskie od innych twórców, by dalej nimi rozporządzać, później sprzedawać dzieło – na przykład jako projekt kilku osób - swojemu klientowi. Bardzo istotne jest wówczas to, by obszar eksploatacji był możliwie jak najszerszy.

Pola eksploatacji to dla twórców dobre pole do negocjacji. Twórca nie ma bowiem żadnego prawnego obowiązku przenoszenia swoich praw na każde możliwie pole eksploatacji. Jeżeli klientowi zależy na tym, aby nabyć prawa autorskie w możliwie szerokim zakresie to z perspektywy twórcy może być to szansa na negocjacje wyższego wynagrodzenie za dyspozycję prawami autorskimi. Warto pamiętać, że zgodnie z przepisami prawa autorskiego, jeżeli umowa nie stanowi inaczej, twórcy przysługuje odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji.

Czas oraz terytorium korzystania z dzieła

Kolejnym punktem negocjacyjnym może być dla twórcy czas i terytorium korzystania z dzieła. Twórca może na przykład rozpocząć negocjacje od zgody na korzystanie z utworu jedynie na terenie Polski (np. tylko na polskich numerach IP). Niekoniecznie zatem dyspozycja prawami autorskimi do utworu musi być nieograniczona czasowo i terytorialnie. Warto o tym pamiętać, by potem nie okazało się, że dostaliście pieniądze za reklamę emitowaną w Polsce, a w rzeczywistości reklama jest wykorzystywana również za granicą.

Oświadczenie o posiadaniu praw

W umowach prawa autorskiego można często spotkać oświadczenia, w których  deklarujecie, że Wasz utwór nie narusza praw osób trzecich, a zatem nie jest na przykład plagiatem. W umowie może również znaleźć się oświadczenie o posiadaniu praw autorskich do utworu, który ma dać nabywcy gwarancję tego, że nie przenosicie na niego praw, których sami nie posiadacie lub nie nabyliście skutecznie. Twórca nie może przenieść na osobę trzecią więcej praw niż sam posiada.

Kiedy na przykład zrobiliście projekt i wiecie, że 95% to wasza praca, a 5% to użyte fonty i zdjęcia stockowe, to podczas podpisywania oświadczenia o posiadaniu praw autorskich do utworu, lepiej poinformować klienta, że pewne elementy projektu nie są Waszego autorstwa (są lub muszą być zakupione na licencji).

Moment przejścia praw

Strony mogą w umowie dowolnie oznaczyć moment, w którym dojdzie do przejścia autorskich praw majątkowych. Kiedy nie ma jasno określonego momentu przejścia praw autorskich na klienta, uważa się, że momentem przejścia praw autorskich na nabywcę jest chwila, kiedy klient przyjmuje utwór od twórcy. Zachęcam jednak do tego, aby wskazać w umowie konkretny moment  przejścia praw na nabywcę. Najkorzystniejszą sytuacją dla twórcy (zbywającego) jest sytuacja, kiedy momentem przejścia praw na osobę trzecią jest dzień otrzymania zapłaty wynagrodzenia przez zamawiającego. Unikniemy wtedy sytuacji, gdy klient zaczął już korzystać z utworu a nie doszło jeszcze do płatności lub – co gorsza – płatność nie następuje w terminie.

Autorskie prawa osobiste a przeniesienie praw

Tak jak wspomniałam wcześniej, autorskie prawa osobiste są co do zasady niezbywalne i nie można się ich zrzec. Niemożność zrzeczenia się autorskich praw osobistych nie oznacza, że w umowach o korzystanie z utworu (umowach licencyjnych) lub umowach przenoszących autorskie prawa majątkowe do utworu nie mogą znaleźć się postanowienia, na mocy których autor zobowiąże się do nie wykonywania osobistych praw autorskich lub nawet zezwoli zamawiającemu lub zleceniodawcy na wykonywanie autorskich praw osobistych w jego imieniu. Autorskie prawa osobiste mogą znaleźć się w postanowieniach, na mocy których autor zezwala na wykonywanie prawa osobistego w jego imieniu lub zobowiązuje się do ich nie wykonywania.

Jako twórcy macie prawo podpisywać swoje dzieła -  jest to jedno z Waszych osobistych praw autorskich. Zdarza się jednak, że niektórym klientom zależy na tym, aby odebrać twórcy taką możliwość (zdarza się, że klienci nie chcą, by osoba, od której nabywają prawa, korzystała z możliwości podpisywania dzieła). W sytuacji kiedy twórcy zależy na tym, aby podpisywać stworzone przez siebie projekty własnym imieniem i nazwiskiem lub przedstawiać je w portfolio, lepiej nie zgadzać się na postanowienia wymuszające zobowiązanie się twórcy do niewykorzystywania autorskich praw osobistych. Warto pamiętać, że autorskie prawa osobiste to niezbywalne prawa twórcy i w tym aspekcie jesteście w lepszej pozycji negocjacyjnej niż klient/nabywca praw.

Umowa o przeniesienie praw a prawa zależne

Umowa prawa autorskiego (nawet dotycząca wszystkich znanych pól eksploatacji) nie przenosi automatycznie na nabywcę prawa do wykonywania praw zależnych do utworu (a więc praw do swobodnego modyfikowania i opracowywania utworu).

Co do zasady twórca przenosi na klienta prawa autorskie do konkretnego dzieła – tego, które zostało ustalone przez strony i przesłane do klienta jako finalny efekt pracy twórcy. Przykładowo, kiedy klient dostaje od Was projekt, który bardzo mu się podoba i chciałby go w przyszłości modyfikować, a w umowie, którą z wami podpisał, nie ma mowy o prawach zależnych, to nie posiada on praw do modyfikowania dzieła i jego rozpowszechniania w zmodyfikowanej wersji.

Jeśli nabywacie od kogoś prawa i zależy Wam na późniejszej modyfikacji dzieła, należy zadbać o to, aby w umowie znalazła się zgoda na korzystanie z tzw. praw zależnych. Przeniesienie praw autorskich nawet w najszerszym zakresie nie powoduje automatycznie zgody na korzystanie z praw zależnych do utworu. Aby móc swobodnie korzystać ze zmodyfikowanej wersji utworu potrzebna jest dodatkowa  zgoda twórcy dzieła pierwotnego na korzystanie i rozporządzanie z opracowania jego utworu i taka zgoda powinna znaleźć się w umowie o przeniesieniu praw autorskich.

Umowa licencyjna

W odróżnieniu od umowy przenoszącej majątkowe prawa autorskie, zawarcie umowy licencyjnej, nie prowadzi do nabycia praw autorskich do utworu przez osobę trzecią. Udzielający licencji (twórca) cały czas pozostaje właścicielem praw autorskich do utworu. Poprzez umowę licencyjną twórca (licencjodawca) udziela drugiej stronie jedynie upoważnienia do korzystania ze swojego utworu i to w tylko w takim zakresie, jaki został określony w treści umowy.

Rodzaje umów licencyjnych:

• Licencja wyłączna – Licencja wyłączna daje licencjobiorcy monopol na korzystanie z utworu w zakresie określonym przez treść umowy. Udzielając licencji wyłącznej licencjodawca (twórca), zobowiązuje się do nieudzielania licencji do korzystania z utworu w tym samym zakresie innym osobom. Licencja wyłączna może być udzielona tylko w formie pisemnej.
• Licencja niewyłączna – W odróżnieniu od licencji wyłącznej licencja niewyłączna nie daje licencjobiorcy monopolu na korzystanie z utworu w określony w umowie sposób. Udzielający licencji niewyłącznej (twórca) może nie tylko sam dalej korzystać z utworu, ale również udzielać dalszych licencji w dowolnym zakresie (również w zakresie udzielonej wcześniej licencji) innym osobom. W odróżnieniu od licencji wyłącznej, licencja niewyłączna może być udzielona w dowolnej formie, także ustnej.

Przeniesienie autorskich praw majątkowych do utworu na osobę trzecią pociąga za sobą brak możliwości korzystania z utworu przez twórcę w przyszłości i dalszego na nim zarobkowania. Dlatego, jeśli zależy wam, by w przyszłości korzystać z danego dzieła, bo powiedzmy, będzie ono wykorzystywane tylko sezonowo, to lepiej udzielić komuś licencji, np. niewyłącznej i dalej zarabiać na dziele. W rozmowach z klientami warto znać swoje prawa, bo pozwoli wam to na lepsze negocjowanie warunków współpracy.

Licencja a sublicencja

Co do zasady osoba, która nabyła licencję (licencjobiorca), nie może upoważniać innych osób do korzystania z utworu. Udzielenie dalszej licencji (sublicencji) przez licencjobiorcę możliwe jest tylko i wyłącznie po uzyskaniu wyraźnej zgody licencjodawcy. Sublicencja trwa tylko do momentu trwania licencji, która była podstawą udzielenia sublicencji. Z chwilą wygaśnięcia licencji, wygasa również sublicencja.

Kiedy warto pamiętać o licencji?

• Podczas korzystania ze zdjęć stockowych – kiedy w swoim projekcie korzystacie ze zdjęć z banków zdjęć, należy pamiętać, że zakup zdjęcia stockowego oznacza zakupienie określonej licencji na korzystanie ze zdjęcia, nie oznacza nabycia praw autorskich. Warto o tym pamiętać podpisując umowę z klientem.
• Podczas korzystania z fontów – jak wyżej.
• Podczas projektowania strony WWW lub autorskiego CMS-a – kiedy przenosicie prawa autorskie do strony internetowej, to nie posiadacie praw do wszystkich jej elementów, np. nie posiadacie praw do CMS-a, bo strona jest zbudowana na WordPressie (posiadacie jedynie licencję), to w umowie należy zaznaczyć, że nie posiadacie całości praw autorskich do strony internetowej.

Prawo do prezentowania prac w portfolio

Prawo do oznaczania utworów swoim imieniem i nazwiskiem oraz prezentowania prac w portfolio to korzystanie z autorskich praw osobistych. Jeśli zależy Wam na tym, aby dzieło wykonane dla klienta mogło potem znaleźć się na stronie www lub w prywatnym portfolio, rekomenduję, aby zadbać w umowie o odpowiednie postanowienia – takie, które zagwarantują Wam jako twórcy możliwość wykorzystywania dzieła w portfolio oraz będą informacją dla klienta, że na takim działaniu Wam zależy.

Podsumowując: co powinno się znaleźć w umowie prawa autorskiego?

• Precyzyjne wskazanie utworu, co do którego prawa autorskie mają być przeniesione/obciążone na rzecz osoby trzeciej,
• zamieszczenie klauzuli wskazującej na przeniesienie autorskich praw majątkowych na nabywcę (w umowie musi być jasno określone przekazanie praw nabywcy, samo nazwanie umowy jako „przenoszącej prawa autorskie” nie jest wystarczające) lub wskazującej na udzielenie licencji,
• wyraźne zaznaczenie, jakich pól eksploatacji dotyczy przeniesienie lub zakres udzielonej licencji,
• precyzyjne określenie wysokości wynagrodzenia, które przysługuje twórcy z tytułu przeniesienia autorskich praw majątkowych lub udzielenia licencji na wskazanych w umowie polach eksploatacji.

Utwór pracowniczy a umowa o pracę:

Kiedy wykonujemy projekty w ramach obowiązków wynikających z umowy o pracę warto pamiętać, że pracodawca już z chwilą przyjęcia utworu, nabywa automatycznie autorskie prawa majątkowe do stworzonych przez pracownika utworów. Utwory wykonywane w ramach stosunku pracy to z prawnego punktu widzenia tzw. utwory pracownicze, a ich charakterystyczną cechą jest to, że  pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu z chwilą jego przyjęcia (do przeniesienia praw autorskich do dzieła na pracodawcę nie jest konieczna żadna dodatkowa zgoda w formie pisemnej).

Jeśli chcemy pokazywać swoje utwory pracownicze w portfolio, warto porozmawiać z pracodawcą i zawrzeć odpowiednie postanowienie w umowie.

A co w sytuacji, gdy umowy brak?

W sytuacji, w której nie ma umowy, nie dochodzi ani do przeniesienia praw autorskich ani do udzielenia licencji wyłącznej. W sytuacji, gdy klient korzysta z waszego dzieła i nie zapłacił za nie, to jest to dla was, twórców, najlepsza sytuacja, dlatego że umowę „tworzą” przepisy prawa autorskiego. Możecie wtedy dochodzić swoich praw sądownie i zakazać bezprawnego wykorzystywania Waszego dzieła.

W przypadku braku umowy całość praw autorskich pozostaje po stronie twórcy, a wynagrodzenie należy się  twórcy za każde odrębne pole eksploatacji utworu (art. 45 pr. aut.). Co więcej, twórca zachowuje wyłączne prawo do zezwalania na wykonywanie praw zależnych (art. 46 pr. aut.), a nabywca nie może dokonywać zmian w utworze (art. 49 ust. 2 pr. aut.).

Podsumowując:

Celem umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest przekazanie całości praw autorskich do dzieła na rzecz osoby trzeciej, a umowy licencyjnej udzielenie licencjobiorcy jedynie zgody na korzystanie z dzieła we wskazanym zakresie.  

W przypadku licencji zarówno majątkowe, jak i osobiste prawa autorskie pozostają cały czas przy twórcy dzieła. Warto o tym pamiętać wtedy, gdy klient nie wymaga przekazania całości autorskich praw majątkowych do zamówionego dzieła. W wielu przypadkach wystarczy udzielenie licencji.  

Wniosek? Prawo autorskie „stoi” po stronie twórcy – bez umowy całość praw autorskich pozostaje przy twórcy (autorze dzieła). Pamiętajcie o tym szczególnie podczas ustalania warunków współpracy z klientem i nie czujcie się słabszą stroną w negocjacjach z klientem.