W dzisiejszym cyfrowym świecie, łatwy dostęp do różnorodnych materiałów graficznych może skłonić niektórych do myślenia, że można swobodnie korzystać z obrazów i grafik znalezionych w Internecie. Jednakże wykorzystywanie grafiki bez zgody autora może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych i wyrządzić znaczne szkody zarówno autorowi, jak i osobie, która w sposób nieuprawniony korzysta z tych materiałów.

Co to oznacza – wykorzystanie grafiki bez zgody autora?

Wykorzystywanie grafiki bez zgody autora oznacza używanie obrazów, zdjęć, ilustracji lub innych materiałów graficznych, które zostały stworzone przez kogoś innego, bez uzyskania odpowiedniej zgody na takie wykorzystanie.

Przykładami nielegalnego wykorzystania grafiki będą zatem: udostępnienie materiałów graficznych bez zgody autora, wykorzystanie grafiki do celów komercyjnych (np. reklama, kampanie marketingowe, strony internetowe, programy komputerowe) bez uzyskania odpowiedniej licencji, wykorzystanie cudzej pracy jako własnej (np. poprzez zamieszczenie jej jako własnej na swoim profilu w social mediach) czy modyfikacja grafiki bez uzyskania zgody autora (poza wyjątkami wynikającymi z przepisów prawa).

Takie działania stanowią naruszenie praw autorskich i własności intelektualnej, co może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych.

Oceniając powyższe, należy podkreślić, że samo wskazanie autora danego utworu nie sprawia, że utwór wykorzystywany jest w sposób legalny. Wykorzystywanie utworu możliwe jest jedynie wówczas, gdy jego autor wyrazi na to wyraźną zgodę lub udzieli licencji (oraz w granicach tejże zgody/licencji), a także w wypadkach wskazanych w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych, regulującej możliwości legalnego wykorzystywania utworu bez konieczności uprzedniego uzyskania zgody autora lub licencji w określonych sytuacjach, takich jak np. cele informacyjne, recenzja, krytyka czy parodia, na warunkach wynikających z przepisów prawa. Wykorzystywanie cudzej grafiki w ramach np. treści publikowanych w social mediach wraz z wskazaniem autora nie stanowi zatem jeszcze dozwolonego użytku, o ile nie wiąże się z uzyskaną uprzednio zgodą autora na tego typu wykorzystanie jego utworu lub nie zostało udostępnione w ramach określonego w ustawie dozwolonego użytku.

Konsekwencje prawne

Naruszenie praw autorskich poprzez wykorzystanie grafiki bez zgody autora może skutkować różnymi konsekwencjami prawno-finansowymi. Oto niektóre z możliwych konsekwencji:

Roszczenia finansowe: Autor grafiki może żądać zapłaty za korzystanie z jego dzieła bez zezwolenia. Wysokość odszkodowania może być znaczna, zwłaszcza jeśli grafika została wykorzystana w celach komercyjnych. Kwoty te mogą się znacznie różnić, w zależności od przyjętych przez twórcę stawek licencyjnych (w przypadku dochodzenia odszkodowania w tzw. formie ryczałtowej, wynikającej z dyspozycji przepisu art. 79 ust. 1 pkt. 3 lit. b Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych) jak również wartości dzieła, rozmiaru naruszenia oraz poniesionej przez twórcę szkody zarówno w zakresie rzeczywistego uszczerbku, jak i utraconych korzyści (w przypadku dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych, na gruncie przepisów Kodeksu cywilnego). W praktyce kwoty te mogą wynosić od kilkuset do nawet kilku czy kilkunastu tysięcy złotych.

Wstrzymanie korzystania: Osoba korzystająca z grafiki bez zgody autora może zostać zobowiązana do natychmiastowego zaprzestania używania materiałów graficznych oraz ich usunięcia ze stron internetowych czy materiałów reklamowych.

Sądowe postępowanie: Autor ma prawo wystąpić z pozwem sądowym przeciwko osobie, która naruszyła jego prawa autorskie. W wyniku takiego postępowania sąd może nakazać wypłatę odszkodowania oraz orzec zakaz korzystania z grafiki.

Wyjątki – kiedy korzystanie z grafiki jest dozwolone?

Istnieją pewne sytuacje, w których korzystanie z grafiki może być dozwolone bez zgody autora. W Polskim prawie autorskim przewidziane są takie przypadki jak:

Dozwolony użytek wynikający z przepisów Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (art. 24-35). Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych (zwykle skracana jako „ustawa o prawie autorskim”) w Polsce reguluje prawa i obowiązki związane z tworzeniem, wykorzystywaniem oraz ochroną dzieł twórczych. W jej treści znajduje się również przepis dotyczący dozwolonego użytku, który określa pewne wyjątki od zasad ochrony praw autorskich.

Dozwolony użytek, znany również jako dozwolone użytkowanie, obejmuje sytuacje, w których korzystanie z utworów objętych prawem autorskim nie wymaga uzyskania zgody autora ani uiszczania opłat. Przepisy dozwolonego użytku mają na celu zachowanie równowagi między interesami twórców a potrzebami społeczeństwa, takimi jak edukacja, nauka, badania, prace archiwalne, krytyka, recenzje, komentarze, parodie itp.

Przykłady dozwolonego użytku, które przewiduje polskie prawo autorskie, to między innymi:

• Dozwolony użytek osobisty: Osoba, która legalnie nabyła egzemplarz utworu, może korzystać z niego w celach osobistych, jak czytanie, słuchanie czy oglądanie, bez ograniczeń. W ramach dozwolonego użytku osobistego mieści się także prawo do korzystania z tego egzemplarzu utworu przez osoby pozostające w związku osobistym (pokrewieństwo, powinowactwo, stosunek osobisty). Z uwagi na fakt, iż ustawa nie reguluje sposobu, w jaki można korzystać z utworu w ramach dozwolonego użytku osobistego, poprzez wskazanie konkretnych pól eksploatacji, należy przyjąć, iż prawo to obejmuje także utrwalenie i zwielokrotnienie danego utworu oraz jego użyczenie, o ile działania te nie mają charakteru publicznego, a pozostają ograniczone do wskazanego kręgu osób (tj. właściciela egzemplarzu utworu oraz osób pozostających w związku osobistym). W ramach dozwolonego użytku osobistego mieścić będą się zatem takie czynności jak np. wydrukowanie zdjęć celem umieszczenia ich w prywatnym albumie lub powieszenia reprodukcji na domowej ścianie, użycie grafiki do własnych celów edukacyjnych (np. do nieudostępnianych publicznie notatek czy prezentacji multimedialnych), wykorzystanie zdjęcia jako tapety na własnym telefonie czy komputerze, stworzenie spersonalizowanych gadżetów (np. t-shirtów, kubków, breloków, itp.), wykorzystywanych do użytku własnego lub np. w ramach upominku dla bliskiej osoby, stworzenie własnych, wykorzystywanych do celów osobistych projektów graficznych (np. ozdoby, własnoręcznie wykonane prezenty, spersonalizowane kartki świąteczne, zaproszenia, itp.)
• Dozwolony użytek naukowy, dydaktyczny i informacyjny: Wykorzystanie fragmentów utworu w celach naukowych, dydaktycznych, badawczych czy informacyjnych jest dozwolone, pod warunkiem, że nie przekracza zakresu normalnego użytku i nie narusza interesów autora. Cytowanie w ten sposób fragmentów utworów dozwolone jest wówczas, kiedy służy krytyce, polemice, wyjaśnieniu czy analizie danego dzieła. Fragmenty utworów powinny również zostać wykorzystane w zakresie niezbędnym dla osiągnięcia celów cytatu, a także konieczne jest wskazane źródła oraz autora oryginału. Przykładami zastosowania niniejszej przesłanki dozwolonego użytku są zatem takie utwory jak komentarze i recenzje, reportaże i artykuły prasowe, opracowania i artykuły naukowe, prace dyplomowe, prezentacje naukowe, w których autor zamieszcza dzieła graficzne objęte prawem autorskim. Opracowaniem nie będzie natomiast bierne skopiowanie całości utworu bez dodania do niego nowych, twórczych elementów, reprinty/ponowne wydania tego samego utworu, modyfikacja utworu uzyskania zgody autora czy też rozpowszechnianie czyjegoś utworu jako własnego. Legalnym wykorzystaniem prawa cytatu nie będzie również takie wykorzystanie utworu, które przedstawi dany utwór w sposób obraźliwy, wulgarny lub w jakikolwiek inny sposób negatywnie wpłynie na postrzeganie utworu lub jego autora, a także próba stworzenia „konkurencji” dla oryginału, co w konsekwencji naruszy interesy twórcy.
• Parodia: Tworzenie parodii opartych na już istniejących utworach, jeśli zachowana jest odpowiednia oryginalność i cel krytyk Należy jednak wskazać, że o parodii możemy mówić wówczas, kiedy została ona stworzona w celach humorystycznych, satyrycznych i krytycznych, nie zaś oszczerczych lub destrukcyjnych. Twórca parodii powinien również wskazać źródło oraz autora oryginalnego dzieła. Parodia nie może również naruszyć istotnych cech oryginału, w szczególności nie może wpływać negatywnie na reputację oryginału, potencjalne zyski dla autora, powodować utraty jego wartości artystycznej czy oryginalnego przesłania. Przykładem parodii graficznej będzie zatem humorystyczna, zawierająca satyryczny przekaz modyfikacja np. znanego obrazu lub logotypu. Parodia, co do zasady, może mieć formę komercyjną, o ile mieści się w opisanych wyżej granicach, jednakże należy mieć na względzie, iż jej komercyjne przeznaczenie powoduje dodatkowe ryzyko, z uwagi na fakt, iż jak stanowi art. 35 Ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych, „dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”. Mając powyższe na względzie, w szczególności przy zamiarze komercyjnego wykorzystania parodii danego utworu, konieczne jest dokonanie kompleksowej oceny konkretnego przypadku i precyzyjne ustalenie kontekstu planowanych działań.
• Prace archiwalne i biblioteczne: Reprodukcja utworów w celu ich zachowania, przechowywania i udostępniania w archiwach i bibliotekach publicznych.

Warto zaznaczyć, że dozwolony użytek nie jest równoznaczny z bezprawnym korzystaniem z cudzych utworów. Istnieją pewne ograniczenia dotyczące ilości i celu wykorzystania, które muszą być przestrzegane. Ponadto, jeśli korzystanie z utworu wchodzi poza zakres dozwolonego użytku, wymagana jest zgoda autora lub uzyskanie odpowiednich licencji.

W takiej sytuacji na korzystającego zostają nałożone jednakże obowiązki, uregulowane w art. 34 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych: Można korzystać z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości.

Powyższe oznacza, iż informacja o  prawach autorskich i źródłach powinna być w takich przypadkach jasno oznaczona.

Licencje Creative Commons

Niektórzy autorzy udostępniają swoje prace z wykorzystaniem licencji Creative Commons, które określają warunki korzystania z ich utworów. W takich przypadkach korzystanie z grafiki jest dozwolone, pod warunkiem przestrzegania wymagań licencji. Odnosząc się do powyższego należy wskazać, iż Licencje Creative Commons (CC) to zbiór publicznych licencji, które umożliwiają twórcom określenie, jakie prawa wyłączne związane z ich dziełami są zachowane i jakie prawa są udostępnione publicznie. Te licencje są stosowane do różnego rodzaju utworów, takich jak zdjęcia, muzyka, filmy, teksty, oprogramowanie i wiele innych, pozwalając autorom na elastyczne podejście do sposobu udostępniania swoich prac. Licencje Creative Commons zostały stworzone w celu umożliwienia twórcom szerokiego rozpowszechniania swoich dzieł, zachowując jednocześnie kontrolę nad ich prawami autorskimi. Dzięki nim, twórcy mogą przekazać część swoich praw do społeczeństwa, co pozwala na legalne korzystanie z tych utworów przez innych, pod pewnymi określonymi warunkami. Istnieje kilka różnych typów licencji Creative Commons, które umożliwiają twórcom określenie różnych ograniczeń i zasad korzystania z ich utworów.

Oto krótki opis poszczególnych typów licencji:

1. CC BY (Attribution - Uznanie autorstwa): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła, pod warunkiem uznania autora poprzez podanie jego imienia i linka do oryginalnego dzieła.
2. CC BY-SA (Attribution-ShareAlike - Uznanie autorstwa- Na tych samych warunkach): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła, pod warunkiem uznania autora i udostępnienia dzieła pochodnego na takiej samej licencji.
3. CC BY-ND (Attribution-NoDerivs - Uznanie autorstwa- Bez utworów zależnych): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła, pod warunkiem uznania autora, jednak nie pozwala na dokonywanie zmian w dziele.
4. CC BY-NC (Attribution-NonCommercial - Uznanie autorstwa- Użycie niekomercyjne): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła w celach niekomercyjnych, pod warunkiem uznania autora.
5. CC BY-NC-SA (Attribution-NonCommercial-ShareAlike - Uznanie autorstwa- Użycie niekomercyjne- Na tych samych warunkach): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła w celach niekomercyjnych, pod warunkiem uznania autora i udostępnienia dzieła pochodnego na takiej samej licencji.
6. CC BY-NC-ND (Attribution-NonCommercial-NoDerivs - Uznanie autorstwa- Użycie niekomercyjne- Bez utworów zależnych): Ta licencja pozwala na dowolne wykorzystywanie dzieła w celach niekomercyjnych i bez dokonywania zmian w dziele, pod warunkiem uznania autora.

Licencje Creative Commons są popularne w środowisku twórczym, ponieważ pozwalają na elastyczne zarządzanie prawami autorskimi i promowanie kreatywności, jednocześnie umożliwiając użytkownikom korzystanie z dzieł w sposób zgodny z prawem i etyką.

Podsumowanie

Wykorzystanie grafiki bez zgody autora jest poważnym naruszeniem praw autorskich, które może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych. Warto zawsze upewnić się, że posiadamy odpowiednie zezwolenie na korzystanie z materiałów graficznych i szanować prawa twórców. W przypadku sporów związanymi z wykorzystaniem grafiki, warto skorzystać z pomocy prawnej z uwagi na znaczny poziom skomplikowania tego typu spraw. Przestrzegając praw autorskich, możemy uniknąć niepotrzebnych problemów i zachować szacunek do pracy innych twórców.