Początek XX wieku był okresem znaczących zmian zarówno politycznych jak i kulturowych w całej Europie. Destabilizacja dotychczasowych porządków i nastroje niepodległościowe doprowadziły do wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 roku.

W rezultacie powstały nowe państwa Europy Środkowej, między innymi Polska, która zdobyła niepodległość w 1918 roku. Był to również czas burzliwych zmian w świecie sztuki. Narodziny nowych nurtów, takich jak futuryzm czy kubizm wyparły dekoracyjną sztukę XIX wieku. Walory estetyczne ustąpiły miejsca sztuce awangardowej i jej nurtom.

Czas intensywnego rozwoju gospodarki i nauki był również początkiem kreowania się sztuki masowej, a tym samym - wzrostem popularności powszechnie dostępnego plakatu. W Polsce na skutek zdobycia niepodległości plakat odegrał niemałą rolę – stał się medium społecznym prowadzącym polityczno-społeczną propagandę, tym samym łącząc wszystkich Polaków z trzech kulturowo odmiennych zaborów.

Plakat – sztuka sama w sobie

Sztuka w latach 20. XX wieku porzuciła artystyczny patos sprzed kilkudziesięciu lat. Nastał czas grafiki agitacyjnej i społecznej – skupiającej się na faktach i konkretnych działaniach. Plakat pasował idealnie do tych założeń.

Szybki przekaz, ogromny zasięg oddziaływania i odbioru przez społeczeństwo, były jednymi z najważniejszych charakterystyk plakatu. Zyskując ogromną popularność jako medium komercyjne był również sztuką samą w sobie – jednakże zamiast tylko cieszyć oko stał się medium politycznym, agitacyjnym i społecznym.

Narodziło się nowe pokolenie plakacistów. Prace wybitnych artystów poprzedniego stulecia takich jak Wyspiański czy Mehoffer nie zdobywały już takiego uznania w nowych czasach. Malarskie tendencje zostały zastąpione między innymi konstruktywnym podejściem młodych architektów z Warszawy na czele z „ojcem polskiego plakatu” Tadeuszem Gronowskim.

Tym samym, stolica plakatu przeniosła się z secesyjnego Krakowa do nowatorskiej Warszawy. Jednakże Kraków wciąż pozostał aktywny w dziedzinie plakatu - krakowskie środowisko plakacistów (na czele z między innymi Zofią Stryjeńską) pozostało wierne zamiłowaniu do ludowej stylistyki wciąż nawiązując do młodopolskiej chłopomanii oraz elementów symbolicznych w swojej twórczości.

Ich plakaty powstawały nierzadko będąc pod wpływem europejskich nurtów awangardowych jak fowizm, kubizm, futuryzm czy konstruktywizm (warto sprawdzić twórczość warszawskich artystów grupy Blok – Henryka Berlewiego i Mieczysława Szczuki). Wszystko to wpłynęło na rozwój plakatu jako oddzielnej dziedziny sztuki, zróżnicowanej i rządzącej się własnymi prawami i zasadami.

O wzroście popularności polskiego plakatu świadczą również jego sukcesy na międzynarodowych wystawach plakatu między innymi Wystawie Sztuki Dekoracyjnej i Nowoczesnego Przemysłu (Paryż, 1925), Międzynarodowej Wystawie Plakatu w Monachium (1928) czy Międzynarodowej Wystawie Plakatu Turystycznego w Amsterdamie (1933). W Polsce również odbywały się liczne wernisaże plakatu, co wpływało na powszechne uznanie plakatu jako dziedziny sztuki.

Plakat polityczny i plakat społeczny – odbudowa polskiego patriotyzmu

Ciężkie czasy polityczno-gospodarcze w Polsce paradoksalnie wpłynęły bardzo korzystnie na rozwój plakatu.  Podzielone na trzy zabory państwo było rozbite nie tylko strukturalnie i ekonomicznie, ale też społecznie. Mimo tego, że polski patriotyzm i kultura rozwijały się w okresie niewoli, następowało to regionalnie.

Trzy różne zabory oznaczały silniejsze przywiązanie do regionu niż do całego państwa. Dlatego też ważna była rekonstrukcja poczucia solidarności między wszystkimi Polakami, nieważne z której części kraju. Plakat został jednym z narzędzi tego procesu.

Prosty w przekazie, niewymagający biegłej znajomości języka polskiego (który był systematycznie wypierany podczas zaborów), o dużym zasięgu, niedrogi w produkcji i dostępny dosłownie dla każdego. W zbiorach plakatów z tamtego okresu (którego kolekcje możemy zobaczyć między innymi w Muzeum Plakatu w Lublinie) nawołują do walki z zaborcami, zachęcają do zakupu Pożyczki Odrodzenia Państwa oraz odbudowy Polski. Szczególnie popularne były plakaty z okresu wojny polsko-bolszewickiej w 1920 roku. Plakaty te nawiązują zwykle do symboliki „Polski walczącej”, wiary oraz historii. Posługują się prostą metaforyką jak na przykład powszechnie znana alegoria „Polski jako Matki”.

Kampanie społeczne tamtego okresu również wykorzystały plakat jako metodę komunikacji swoich przesłań. Wśród nich akcje prozdrowotne Polskiego Czerwonego Krzyża nawołujące do wykonywania badań profilaktycznych lub szczepień oraz edukacyjne nawiązujące do konieczności kształcenia dzieci lub posługiwania się językiem polskim. Jedną z najbardziej popularnych i udanych kampanii plakatowych była promocja spożywania cukru, jako niezwykle odżywczego składnika diety. Autorem popularnego sloganu „Cukier krzepi” był Melchior Wańkowicz.

Reklama i sztuka masowa

Plakat i reklama zawsze tworzyły nierozłączne duo. To, co reklamowano i w jaki sposób to robiono zmieniało się na przestrzeni lat. Na początku XX wieku podnoszono kwestię przynależności plakatu do sztuki masowej. Przełom XIX i XX wieku to narodziny tej, wywołującej mieszane uczucia, dziedziny sztuki. Tym samym nadejście sztuki awangardowej i licznych nurtów artystycznych wprawiało w zakłopotanie wszystkich, którzy chcieli przyporządkować plakat do konkretnej kategorii.

Jednakże przyglądając się zmianom jakie dokonały się na przestrzeni lat w dziedzinie plakatu reklamowego trudno oprzeć się stwierdzeniu, iż stał się on dziełem sztuki. Pomysłowe podejście do reklamowania błahych przedmiotów, takich jak czekolada czy kawa, nie podważały jego wartości artystycznych, mimo iż tematyka była wyłącznie komercyjna. Plakaty takich mistrzów jak Tadeusz Gronowski czy Karol Frycz, starały się nie tylko reklamować, ale też udowodnić, iż reklama może być sztuką niezależnie od tego co okazuje – liczą się wartości estetyczne i tworzenie nowej poetyki języka.

Paradoksalnie dziedzina reklamy stała się polem do popisu dla wielu plakacistów, którzy konkurowali między sobą z coraz to lepszymi projektami. Plakaty różniły się stylami, niektóre wciąż nawiązywały do młodopolskiej chłopomanii, zafascynowaniem Polską i jej kulturą – inne zainspirowane były orientalistyką posługując się symbolami zaczerpniętych z kultury indyjskiej czy chińskiej.

Jednymi z najbardziej rozpoznawalnych plakatów tamtego okresu są plakaty „Radion Sam Pierze” Tadeusza Gronowskiego” i „Tutki do papierosów M. Paschalskiego” Karola Frycza. Ten pierwszy posługuje się chwytliwym wizerunkiem czarnego kota wskakującego do wiadra i białego wyskakującego z niego, tworząc dynamiczną kompozycję w połączeniu ze znakomitym zestawieniem kolorów. Natomiast plakat Karola Frycza jest utrzymanym w secesyjnym stylu surrealistycznym wyobrażeniem („papuga paląca papierosa” - żartobliwe i niemożliwe połączenie). Twórczość tych i wielu innych plakacistów z okresu „artystycznej reklamy” była inspiracją, a także dała podwaliny narodzinom Polskiej Szkoły Plakatu w latach 50.

Podsumowując – polski plakat w pierwszych dekadach XX wieku rozwijał się dynamicznie i co najważniejsze udowadniał swoją wartość artystyczną, nawet będąc kategoryzowanym jako sztuka komercyjna lub masowa. Już w tamtych czasach polscy plakaciści byli uznawani za jednych z najzdolniejszych i najbardziej nowatorskich na świecie – biorąc pod uwagę fakt, iż Polska była podłamana ekonomicznie i narodowościowo – był to ogromny sukces.

Dość krótki, lecz intensywny okres rozwoju został zatrzymany przez narodziny władz totalitarnych i wybuch II Wojny Światowej. W kolejnym artykule skupimy się na plakacie politycznym i wojennym, a także na sytuacji plakatu w polskim socrealizmie.