Termin „polski plakat” obił się o uszy niemalże każdemu. Plakat był i jest dziedziną, w której polscy twórcy czują się znakomicie i odnoszą sukcesy na skalę światową. Sam w sobie jest wyjątkową formą - od zawsze stoi na pograniczu sztuki i reklamy.

Kształtując się już pod koniec XIX wieku jako samodzielnie funkcjonująca dziedzina sztuki – plakat ewoluował wraz ze zmianami polityczno-społecznymi w Polsce.

Warto przyjrzeć się ciekawej historii plakatów szczególnie w najbliższym czasie, ponieważ już niedługo odbędzie się jedno z najważniejszych wydarzeń związanych ze sztuką plakatową w Europie – Warszawskie Biennale Plakatu. Z tej okazji postanowiłam na Grafmagu przedstawić cykl artykułów o historii polskiego plakatu, od samych początków po współczesne czasy.

Plakat i jego „przodkowie”

Kiedy można mówić o początkach plakatu w Polsce? Trudno określić konkretne daty, ponieważ wszystko zależy od tego co nazwiemy plakatem.

Zanim plakat przybrał znaną nam dzisiaj formę, miał on wielu „przodków”. Pierwsze projekty, które nazwać możemy prekursorami plakatów pojawiły się jeszcze w pierwszej połowie XVII wieku w formie miedziorytów, drzeworytów czy akwaforty. Cechowały się one spójną kompozycją zwykle z dodanym podpisem. Na ogół miały one metaforyczne znaczenie, dlatego łatwo dostrzec w nich podobieństwo do „współczesnego plakatu”.

Takie formy plastyczne powstawały jako okładki magazynów, drobne druki lub pocztówki, które można było nabyć za grosze – jednym słowem stawały się coraz bardziej powszechne i dostępne dla niemalże każdego.

Starając się wyodrębnić formę graficzną, technicznie i merytorycznie najbliższą plakatowi można mówić o tak zwanej grafice reprodukcyjnej, która pojawiła się w Polsce już w XVIII wieku. Ten szeroki termin obejmował wszelakie formy graficzne, gdzie dochodziło do połączenia słowa z obrazem, co w rezultacie doprowadziło do narodzenia się znanego dzisiaj terminu – komunikacja wizualna.

Małe formy graficzne, takie jak komunikaty czy ilustracje i rysunki z drobnym tekstem rozwieszane na ulicach miast miały dużą siłę oddziaływania. Coraz bardziej świadome społeczeństwo domagało się informacji, a intrygujący obraz z krótkim i konkretnym przesłaniem przyciągał wzrok, nie był trudny do zrozumienia czy zapamiętania i co najważniejsze miał moc wywoływania skojarzeń i rozważań na swój temat.

Tak też z grafiki reprodukcyjnej narodził się afisz – już prawie plakat, ale jeszcze nie do końca – od swojego następcy różnił się celem i formą. Afisze składały się w dużej mierze wyłącznie z tekstu, czasami z nieskomplikowaną grafiką. Ich celem było przede wszystkim przekazanie treści. Nie nawoływał do głębszych rozmyślań ani metaforycznych skojarzeń – pełnił przede wszystkim funkcję informacyjną a czasem również marketingową.

Potencjał w afiszach i innych formach graficznych widziały władze państwowe czy kościół, które zlecały hurtowe drukowanie afiszy i innych form graficznych na ich własne potrzeby. Wykorzystywały go też teatry, ośrodki wypoczynkowe, cyrki i inne instytucje kulturowe i rozrywkowe. Z siły plakatu zdały sobie sprawę także zakłady produkcyjne, wykorzystując je do reklamy swoich usług w celu zdobycia klientów. 

Wraz z rozwojem form graficznych rozwijały się techniki drukarskie – potrzeba było szybszych i bardziej ekonomicznych metod. Jedną z najważniejszych innowacji tamtego okresu było wynalezienie litografii. Jej inicjatorem był Alois Senefelder. W Polsce, litografia pojawiła się dzięki Janowi Siestrzyńskiemu i Aleksandrowi Chodkiewiczowi.  Wynalazek ten zapoczątkował nową erę w dziedzinie grafiki w całej Europie.

Od tamtego czasu drukowanie było tańsze, szybsze i o wiele bardziej wydajne co otwierało więcej możliwości w kwestii tworzenia. Dzięki tym zmianom i wzroście popularności afiszy i innych form graficznych, na rynku rosła poprzeczka na coraz bardziej wyszukany pomysł, a to zaintrygowało środowisko artystyczne do zaangażowania się w tworzenie plakatów – tak oto zaczął powstawać plakat artystyczny.

Z ulicy na salony

Wczesny rozwój plakatu w Polsce przypadł na ciężkie czasy niewoli zaborczej. Młodopolska sztuka naznaczona była tworzeniem w duchu patriotycznym i natchnieniem polskiego narodu do przetrwania pod władzą okupanta. Twórcy tacy jak Jacek Malczewski, Józef Mehoffer czy Stanisław Wyspiański dążyli do tego, aby sztuka docierała bezpośrednio do Polaków i była ukojeniem, ale również motywacją do walki z okupantem w najtrudniejszych czasach. Istotne było również, aby prace zawierały polskie motywy i symbole – w szczególności te nawiązujące do polskiej kultury i społeczeństwa. 

Plakat był zatem idealnych medium do pełnienia tej funkcji – mógł w symboliczny sposób przemawiać do narodu bezpośrednio z ulicy. Jednym z przełomowych młodopolskich plakatów był ten stworzony przez Stanisława Wyspiańskiego „Wnętrze”, który powstał na potrzebę przedstawienia Maurycego Maeterlincka w 1899.

Plakat ten jest uważany za jeden z pierwszych polskich plakatów artystycznych. Stworzony przez wybitnego artystę w secesyjnym stylu tamtego okresu, „Wnętrze” ma cechy metaforyczne i przemawia emocjonalnie i nostalgicznie do odbiorcy.

Prosty, ale również symboliczny portret dziewczynki wyglądającej zza okna wprost na widza w zestawieniu z odręczną typografią tworzą spójną całość i spełniają kryteria plakatu. Tak oto polski plakat ewoluował z informacyjnego afiszu (który istnieje w swojej niezmiennej formie po dzień dzisiejszy) i powszechnej reklamy do miana dzieła sztuki. W kolejnych latach artyści celowo zacierali granice między plakatem a reklamą, „bawiąc” się tym medium jednocześnie wprowadzając je w inny wymiar. 

W międzyczasie plakat stał się obiektem wystawowym co było znaczącym wydarzeniem – dotychczas prezentowany na ulicach miast wstąpił na salony. Jednym z pierwszych wystaw poświęconych plakatowi które miały miejsce na początku jego kariery była I Międzynarodowa Wystawa Plakatu zorganizowana w Krakowie przez ówczesnego dyrektora Muzeum Techniczno-Przemysłowego w Krakowie, architekta Jana Kacpra Wdowiszewskiego. To wydarzenie było pierwszym takim w Polsce co sprawiło, iż Kraków stał się polską stolicą plakatu w tamtym okresie. Kolejne wernisaże, spotkania, konkursy obejmujące tematykę plakatową były potwierdzeniem rosnącej popularności tego medium w Polsce i tego jak bardzo stał się zamiłowany przez artystów, krytyków, a także wszystkich jego odbiorców, czyli dosłownie całe społeczeństwo.

Mimo, iż jeszcze na początku XIX wieku zacierały się granice między afiszem, plakatem, ilustracją, rysunkiem i dostrzec można było eksperymenty twórców pomiędzy tymi formami artystycznymi – medium plakatu stawało się coraz bardziej klarowne i zaczęło gromadzić artystów i grafików wiernie oddanych tworzeniu tylko i wyłącznie plakatów.

Sztuka demokratyczna

Można powiedzieć, że rozwoju plakatu w Polsce wynikał z potrzeby dostępu do informacji i naturalnie ewoluował do coraz to bardziej skomplikowanych kompozycji, stając się w efekcie formą artystyczną a nie tylko rzemiosłem. Sztuka plakatowa jest sztuką ulicy, na którą społeczeństwo długo oczekiwało wraz ze wzrostem świadomości polityczno-społecznej. Jest to sztuka demokratyczna – dostępna dla każdego, niezależnie od statusu społecznego i ekonomicznego, każdy chodząc ulicami miast chcąc czy nie chcąc dostrzeże te miejskie dzieła sztuki, które w sposób szybki, ale znaczący mają przekazać myśl, przesłanie, agitację w formie metafory lub symbolu.

O polskim plakacie propagandowym opowiem nieco więcej w kolejnym artykule.