Obecnie każdy aktywnie uczestniczący na rynku twórca, w szczególności, jeśli dzieli się swoją twórczością na portalach społecznościowych, narażony jest na masowe łamanie przysługujących mu praw autorskich do stworzonego utworu. Niemal codziennie słyszy się o tym, że czyjaś grafika została wykorzystana jako nadruk na koszulce dużej marki odzieżowej, użyta przez innego grafika w projektowanym przez niego logo, czy że czyjaś muzyka służy za tło filmiku reklamowego na portalach społecznościowych.

Dość trudnym zadaniem przy tym bywa zidentyfikowanie nieprawidłowego działania i sformułowanie roszczeń przeciwko naruszycielowi.

W tym celu nasza kancelaria prawno-patentowa przygotowała krótki przegląd praw twórcy i roszczeń, które może on podnieść w wezwaniu do zaniechania naruszeń.

Naruszenie autorskich praw majątkowych

Autorskie prawa majątkowe chronią ekonomiczne interesy twórcy utworu, przyznając mu prawo do wyłącznego korzystania z utworu, rozporządzana nim i do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Naturalnie, prawa te mogą być przedmiotem umów zawieranych przez twórcę z klientami (umowy licencyjne i umowy przenoszące autorskie prawa majątkowe). W związku z tym, przykłady naruszeń majątkowych praw twórcy podzieliłem według kryterium istnienia pomiędzy stronami stosunku umownego dotyczącego utworu.  

Naruszenie autorskich praw majątkowych przy braku wcześniejszej umowy stron

Ten rodzaj naruszeń jest najczęściej spotykany w praktyce. Są to klasyczne sytuacje, kiedy jedna osoba wykorzystuje utwór twórcy bez jego wiedzy i zgody, nierzadko przy tym strony nie znają się i nie miały wcześniej ze sobą kontaktu.

Naruszenia te mają miejsce głównie w Internecie, gdzie rozpowszechniany utwór jest przekazywany dalej tak wiele razy, że naruszyciel nawet nie wie kto jest rzeczywistym uprawnionym do utworu. Brak tej wiedzy nie zwalnia go jednak od odpowiedzialności.

Przykładami typowych form naruszeń autorskich praw majątkowych, przy braku wcześniej zawartej przez strony umowy na korzystanie z utworu są:

• Stworzenie własnej wersji utworu twórcy i czerpanie z niego ekonomicznych korzyści – na przykład stworzenie własnej wersji grafiki twórcy i sprzedawanie jej później w formie plakatu czy innego rodzaju nadruku. Często pojawiającym się przykładem są tutaj plagiaty projektów nadruków na odzieży.
• Skopiowanie grafiki twórcy i użycie jej jako nadruk na sprzedawane przez siebie towary – co ma często miejsce w przypadku utworów związanych z popkulturą, znaków towarowych (na przykład identyfikujących popularne seriale, filmy, animacje).
• Wykorzystanie utworu muzycznego lub audiowizualnego w własnym materiale muzycznym lub audiowizualnym (np. wykorzystanie cudzej muzyki w reklamie, filmie opublikowanym na portalu społecznościowym, w szkoleniu online, filmie stworzonym przez profesjonalnego fotografa/ kamerzystę na nagraniu z uroczystości weselnych/urodzinowych itp.);
• Reprodukowanie utworu twórcy i czerpanie zysków z sprzedaży bezprawnych kopii (np. fotografii, ilustracji, utworów muzycznych, filmowych, literackich), które często zamieszczane są w sieci w wysokiej rozdzielczości, która umożliwia wydruk w zadowalającej jakości.

Naruszeniem praw majątkowych są także takie działania, które niekoniecznie związane są z uzyskaniem bezpośredniego zysku, ale wykonywane są przez firmę, która działa komercyjnie – na przykład w celach reklamowych.

Artyści, a w szczególności projektanci graficzni, powinni zwrócić szczególną uwagę na jedną, ostatnio coraz częściej spotykają formę naruszeń praw autorskich. Bardzo powszechnie stało się ostatnio wykorzystywanie cudzych projektów graficznych przez firmy w ich kanałach social mediów. Facebook, Instagram, Youtube i TikTok są przepełnione pięknymi graficznie postami, wykorzystującymi grafiki znanych polskich artystów czy skopiowane z „z internetu” memy, cytaty, grafiki motywacyjne autorstwa innych osób.

Naruszenie autorskich praw majątkowych – istnienie wcześniej umowy stron

Coraz więcej twórców dba o zabezpieczenie swoich interesów prawnych i zawiera w tym celu pisemne umowy – umowy o dzieło/ zlecenie oraz umowy licencji lub przeniesienia praw autorskich. Są oni jednak często wykorzystywani przez swoich kontrahentów, którzy używają pracy twórcy w sposób, który autorowi się nie podoba i zasłaniają się tym, że strony są związane umową i twierdzą, że mają prawa autorskie do utworu. Czasem mają rację, czasem umowa rzeczywiście przyznaje kontrahentowi bardzo szeroki zakres uprawnień, a czasem płacą twórcy za 1/10 jego praw, korzystając z niemal całości.

Żeby ustalić, która z tych sytuacji ma miejsce i przede wszystkim, kto ma racje w sporze, trzeba porównać treść umowy z rzeczywistym sposobem wykorzystywania utworu przez kontrahenta. Jeśli działanie wychodzi poza zakres umowy, to stanowi ono naruszenie praw autorskich, a jeśli mieści się w granicach uprawnień przyznanych licencjobiorcy lub nabywcy praw, to żądania twórcy będą bezzasadne.

Przykładami typowych naruszeń autorskich praw majątkowych, przy wcześniejszym zawarciu przez strony umowy dotyczącej korzystania z utworu:

• Wykorzystanie utworu na innym polu eksploatacji niż wskazany w umowie (np. licencjobiorca miał prawo do korzystania z utworu w druku, a korzysta z niego w Internecie);
• Dalsze rozporządzanie prawem, przy braku takiego uprawnienia w umowie (np. udzielenie dalszej licencji bez zgody twórcy);
• Korzystanie przez licencjobiorcę z utworu po upływie okresu na jaki umowa została zawarta (np. strony zawarły umowę licencji na okres roku, a licencjobiorca po tym czasie nadal sprzedaje towary z nadrukami zaprojektowanymi przez twórcę).
• Wykonywanie praw zależnych (czyli między innymi modyfikacji utworu) bez uzyskania odpowiedniej zgody na takie działania.

Roszczenia przysługujące twórcy utworu

W związku z dokonanym naruszeniem autorskich praw majątkowych, przysługują twórcy roszczenia o których mowa w art. 79 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

Jednakże przed omówieniem poszczególnych roszczeń przysługujących twórcy, warto zwrócić uwagę na to, jakie działania powinno się podjąć przed skierowaniem do naruszyciela pisma w sprawie naruszenia.

Z punktu widzenia ewentualnego dalszego sporu sądowego, bardzo ważne jest zabezpieczenie dowodów, które twórca będzie musiał powołać w sądzie. Mówimy tu o bardzo podstawowych czynnościach, jak zrobienie print-screen’a ekranu z widocznym naruszeniem, zakupienie podrobionego towaru, czy wykonanie zdjęć i nagrań sytuacji, w której utwór jest bezprawnie wykorzystywany.

Jeżeli dowody nie zostaną przez twórcę zabezpieczone na wczesnym etapie, to możliwe, że naruszyciel zaraz po otrzymanym wezwania do zaprzestania naruszeń, usunie naruszający prawa twórcy artykuł, zdjęcie, czy wycofa towary z sprzedaży. Co prawda nie uniemożliwi to twórcy dochodzenie roszczeń, ale istotnie je utrudni.

Po zidentyfikowaniu naruszyciela oraz zabezpieczeniu materiału dowodowego, twórca może skierować w jego kierunku następujące żądania:

• Zaniechania naruszania (jeśli naruszyciel nadal dopuszcza się naruszenia lub gdy mimo zaprzestania naruszenia istnieje obawa, że może dokonać go w przyszłości);
• Usunięcia skutków naruszenia (np. wycofanie z obrotu skopiowanych towarów, nakazanie ich zniszczenia, nakazanie zniszczenia urządzeń służących do kopiowania towarów);
• Opublikowania w prasie oświadczenie o treści i formie wskazanej przez twórcę (np. przeprosiny);
• Wydania uzyskanych korzyści w związku z bezprawnym działaniem;
• Naprawienia szkody na zasadach ogólnych (na podstawie przepisów ustawy kodeks cywilny) lub poprzez zapłatę dwukrotności wynagrodzenia, które byłoby należne twórcy tytułem udzielenia zgody na korzystanie z utworu.

Najbardziej dotkliwym dla naruszyciela jest żądanie odszkodowania pieniężnego. Jego wysokość zależy od tego, ile naruszyciel musiałby zapłacić twórcy, żeby dostać zgodę na takie korzystanie z utworu, jakie zostało zakwestionowane przez twórcę. Najłatwiej przedstawić to na przykładzie: wyobraźmy sobie że stworzyłeś grafikę, która została wykorzystana przez markę odzieżową na koszulce. Nie udzieliłeś marce odzieżowej zgody na takie wykorzystanie Twojego dzieła. Ile pieniędzy żądałbyś od marki odzieżowej za udzielenie jej zgody na nadrukowanie Twojej grafiki na koszulce – ALE ile żądałbyś jeszcze zanim ta marka to zrobiła? Wycena własnej pracy bywa skomplikowana, w szczególności, gdy w grę wchodzi czyjeś nieuczciwe zachowanie. Okolicznościami od których może zależeć wyższe lub niższe wynagrodzenie twórcy w sprawie naruszenia praw autorskich są:

• długość naruszenia praw przez naruszyciela;
• charakter naruszenia, jego związek z działalnością gospodarczą naruszyciela;
• związek twórcy z utworem (np. fakt, że utwór twórca nigdy nie udzieliłby nikomu licencji na korzystanie z jego utworu);
• wysokość wynagrodzenia, jakie twórca pobierał za tego typu utwory od swoich kontrahentów;
• stopień rozpoznawalności twórcy w środowisku;
• popularność skopiowanego lub w inny sposób naruszonego utworu.

Zatem w skrócie – jeśli za rok korzystania z Twojego dzieła jako nadruk na koszulce pobierasz opłatę licencyjną w wysokości 1000 złotych, to odszkodowanie w sporze z przedsiębiorcom, który korzysta z Twojego utworu bez Twojej zgody będzie wynosiło co do zasady dwukrotność tej kwoty, czyli 2000 złotych. Możliwe jest podwyższenie tej kwoty uzasadniając to szczególnymi okolicznościami dotyczącymi Ciebie, Twojego utworu lub sposobu postępowania nieuczciwego przedsiębiorcy, ale jest to stosowane raczej wyjątkowo i wymaga solidnego uzasadnienia.

Sądowe dochodzenie roszczeń

Jeżeli okaże się, że pozasądowe próby rozwiązania sporu nie przyniosły zamierzonego skutku i naruszyciel nie zaprzestał korzystania z utworu lub odmawia zapłaty żądanego odszkodowania, to pozostaje tylko skierować sprawę do właściwego sądu. Sprawa z zakresu praw autorskich będzie prowadzona przed sądem okręgowym według przepisów o postępowaniu w sprawach własności intelektualnej. Z punktu widzenia powoda istotne jest to, że w tego rodzaju sprawach istnieje obowiązkowe zastępstwo procesowe przez adwokata, radcę prawnego lub rzecznika patentowego, jeśli wartość dochodzonego roszczenia jest większa niż 20 000 złotych.