Kiedy myślimy o polskiej grafice z okresu PRL-u, pierwszym skojarzeniem często jest plakat, a dopiero później logo czy identyfikacja wizualna. Na pierwszy plan wysuwa się bowiem fenomen Polskiej Szkoły Plakatu.

Nie była to tradycyjna instytucja, raczej ruch, który pchnął użytkową formę plakatu na tory obiektu artystycznego, w odbiorze którego kluczowym ogniwem był sam autor grafiki, a raczej jego styl. Twórcami byli bardzo często malarze, stąd też zamaszysty i malarski gest, chociaż często zdarzały się także realizacje oparte na fotografii czy fotomontażu.

Już w drugiej połowie lat 40. dało się zauważyć rozwijający się nowy prąd, który Polską Szkołą Plakatu został okrzyknięty dopiero w latach 60. Może się wydawać, że plakaciści przykryli swoją działalnością innych projektantów, którzy do swojej pracy podchodzili bardziej pragmatycznie i użytkowo.

Ale to właśnie tak zwani „użytkowcy” – twórcy znaków firmowych, opakowań, reklam, szyldów, ogłoszeń prasowych i różnego rodzaju mniejszych druków tworzyli przeważającą część komunikacji wizualnej tamtych czasów. To dzięki nim można było zauważyć na sklepowej półce produkt, odczytać jego skład lub zachwycić się jego oprawą.

Mówiąc o nich nie sposób nie wspomnieć, urodzonego w 1907 roku –  Jana Hollendra. To właśnie temu artyście dedykowana została wystawa „Jan Hollender – Projekty”, którą można podziwiać do 12 maja bieżącego roku w  katowickim Rondzie Sztuki. Na wystawie znajdują się oryginały znaków stworzonych przez artystę, w tym m.in. szkic do logotypu magazynu „Projekt” – kultowego polskiego czasopisma o dizajnie i sztuce.

Śmiało można powiedzieć, że Hollender wprowadził do polski nowoczesny znak graficzny. Mając doświadczenia indywidualnej praktyki projektowej w różnych miastach (m.in. w Wiedniu, Łodzi, czy Katowicach ) i znając rynek, oraz potrzeby klientów odnalazł się także w realiach gospodarki sterowanej centralnie, tworząc projekty dojrzałe, czytelne i ponadczasowe.

Do dzisiaj w użyciu jest kilka znaków artysty, wśród nich m.in. symbol Centrum Zdrowia Dziecka (1972) i Centrum Zdrowia Matki Polki (1985). Jednak najbardziej znanym i powszechnym znakiem był ten zaprojektowany w 1956 roku dla banku Pekao S.A.

Historia znaku Pekao

Czasy przedwojenne

Historia banku Pekao sięga okresu dwudziestolecia międzywojennego. Założycielska idea mówiła o stworzeniu międzynarodowej organizacji, która pośredniczyłaby w finansowych transakcjach dokonywanych przez polskich migrantów. W ciągu dekady uruchomiono placówki w Argentynie, Francji, w Stanach Zjednoczonych, a także na ówczesnym terenie Palestyny.

Początkowo bank posługiwał się rozbudowanym, ornamentalnym monogramem w postaci splecionych ze sobą trzech liter: P, K, O. Do połowy lat 30. ten literniczy sygnet zdobił wydawane dokumenty – dopóki (zapewne z uwagi na czytelność i międzynarodowy zasięg instytucji) nie zastąpiono liternictwa nieco prostszym i nie dodano stylizowanego orła białego w koronie. W takiej formie znak graficzny funkcjonował przez około 20 lat.

Lata 50 dla dużych przedsiębiorstw

W połowie lat 50. – na fali reform, które miały ożywić krajową gospodarkę – coraz więcej inwestowano w reklamę produktów i usług. Wtedy też w karierze Jana Hollendra rozpoczęło się projektowanie znaków dla dużych przedsiębiorstw. Z tego okresu, a dokładnie z 1956 roku, pochodzi znak, z którym artysta jest do dzisiaj kojarzony: logotyp Polskiej Kasy Opieki (Pekao).

Po II wojnie światowej władze Polski Ludowej włączyły bank w system obsługi centralnego państwa. Międzynarodowe przepływy gotówki odbywały się za pośrednictwem Pekao – i ten światowy aspekt stanął u podstaw symboliki projektu Hollendra. Monumentalna litera P osłania swoim parasolem resztę liter w logotypie. We wnętrzu pierwszej litery dodatkowo zawiera się okrąg globusa, z wyrysowanymi umownie południkami i równoleżnikami.

W późniejszych latach znak poddano delikatnej modernizacji – mniej linii w globusie, uproszczenie kształtów – tak aby lepiej wpasować się w ograniczenia poligraficzne tamtej ery. W tej odświeżonej formie „Pekao” przez całe dziesięciolecia widniało we wszystkich materiałach związanych z bankiem; dopiero w 1999 roku jego miejsce zajęła sylwetka żubra.

Znak graficzny  Pekao pojawiał się w różnych formach promocji – od plakatów i kalendarzy po przedmioty codziennego użytku, jak np. pudełka zapałek. Autorem wielu projektów był także młodszy kolega artysty Karol Śliwka (1932–2018).

Jan Hollender znany był jako wyśmienity liternik, stąd też większość z jego znaków jest stricte stworzonych z liter. Taką taktykę przyjął także przy okazji tworzenia powyższego znaku dla Pekao. W 1966 roku na łamach czasopisma „Projekt” Hollender pisał:

Dobry znak powinien błyskawicznie trafiać do oka widza i łatwo utrwalać się w jego pamięci. Aby osiągnąć pożądany efekt końcowy, projektodawca-grafik musi nieraz wielokrotnie przepracowywać swój pomysł, redukować go stopniowo do form najprostszych, wyrażających w sposób jasny i oryginalny zarazem charakter instytucji, której znak ma służyć. Znak całkowicie abstrakcyjny, choćby nawet miał ciekawą kompozycję i dobrą formę, nie zawsze potrafi spełnić swe podstawowe zadanie. Nie może on być bowiem tylko sztuką dla sztuki.

Okres przemian i wejście w XXI w.

Po 1989 roku z uwagi na zmiany polityczne nastąpiło przeorganizowanie funkcjonowania znaczących instytucji. Nowa rzeczywistość wymusiła inny sposób organizacji, strategii i co za tym idzie komunikacji. Bank Pekao wszedł w fuzję z  trzema innymi polskimi bankami, aby połączyć kapitały i początkowo przyjął nazwę Grupa Pekao S.A. Pod koniec lat 90. ogłoszono  konkurs na nowy znak graficzny. Zwyciężyła sylwetka żubra, która pozycjonowała bank zupełnie inaczej. Symbol związany z lokalnością, a także tradycją i bezpieczeństwem zastąpił wysłużony już globus. Edyta Majewska-Rosińska, współautorka zwycięskiego znaku opowiada:

Autorem sylwety żubra jest Marcin Semafor Rzadkowski. Byliśmy wtedy trzyosobowym studiem graficznym Mars&Venus, którego byłam współwłaścicielką wraz ze wspomnianym Semaforem i Piotrem Rosińskim (obaj graficy po ASP w Warszawie i Piotr jeszcze po brukselskiej La Cambre). Wtedy była moda na logotypy z pędzla, a my postanowiliśmy wykonać znak w krzywych, to była nasza wspólna decyzja. Moją rolą było też stworzenie logotypu z nazwą banku, nowej wersji logotypu na konkurs.

W założeniach konkursu były dwa warianty:

a) stworzenie liftingu logo z literą P i globusem w kontekście nowej nazwy;
b) stworzenie nowego logo, którego znakiem będzie stylizowana sylwetka żubra, króla polskich zwierząt.

Do konkursu Bank zaprosił ponad 500 agencji reklamowych i studiów graficznych z całej Polski. Na konkurs przygotowaliśmy znak z jednoelementowym fontem, a kolorystyka była ta sama co w przypadku logo z globusem, czyli granat i szarość, bo były to wtedy kolory identyfikowane z bankowością. Nie stosowano innej kolorystyki, dopiero po 2000 roku weszły kolory takie jak magenta i czerwień.

W ramach zlecenia powstała także 5-tomowa księga identyfikacji, która (jak na tamte czasy) była jednym z najszerszych opracowań tego typu.

W 2012 w roku w wyniku podkreślenia przynależności banku do grupy UniCredit, Pekao zmienił firmowy sygnet na białą jedynkę znajdująca się w czerwonym okręgu. W takiej formie prezentował się przez pięć lat.

 W 2017 roku wraz ze zmianą struktury, bank po raz kolejny przeszedł proces rebrandingu i w znaku pojawił się dobrze znany żubr, tym razem w kolorze czerwonym, co miało podkreślać proces repolonizacji.

W 2022 roku podjęto decyzję, aby działania marketingowe w Banku Pekao oprzeć o ideę art brandingu. Koncepcja opiera się na efektywnej i twórczej relacji sztuki i biznesu. Punktem wyjścia do nowo obranego kierunku w komunikacji banku stała się historyczna współpraca z wybitnymi polskimi grafikami m.in. Waldemarem Świerzym, czy Wiktorem Górką.

Obecnie idea art brandingu realizowana jest poprzez wspólne wypracowanie wizerunkowych oraz produktowych projektów z artystami. Z okazji 25-lecia Bankowości Prywatnej powstała limitowana edycja kart kredytowych UNIQUE. Bank jako pierwsza tradycyjna instytucja finansowa na świecie stokenizowała sztukę. NFT z elementami kompozycji malarskiej Rafała Bujnowskiego zostały powiązane z 440 kartami płatniczymi Unique wprowadzonymi wspólnie z Mastercard. Każda z kart na awersie miała nadrukowany fragment obrazu „Ściana pracowni”, z którym powiązany jest niewymienialny token. Kolejnym przejawem wcielania w życie strategii komunikacji opartej na art brandingu była kartka świąteczna przygotowana dla kontrahentów Banku w 2022 roku. Projekt autorstwa Józefa Wilkonia został dodatkowo ubrany w oryginalną formę, która jeszcze bardziej podkreśliła wyjątkowy charakter całego przedsięwzięcia. Dodatkowo Bank odświeża język komunikacji wizualnej poprzez ciekawą kolorystykę inspirowaną art brandingiem.

Jan Hollender

1907–1989

Polski projektant grafiki użytkowej, w tym: znaków graficznych, papierów firmowych, plakatów, okładek książek. Stał się autorytetem w dziedzinie projektowania i typografii, inspirował kolejne generacje projektantów.

Swoje pierwsze studio otworzył jeszcze przed II Wojną Światową w Katowicach. Był inicjatorem i komisarzem Pierwszej Ogólnopolskiej Wystawy Znaków Graficznych — największego przeglądu tej dziedziny grafiki użytkowej w PRL. Spod jego ręki wyszedł szereg ikonicznych znaków graficznych: m.in. ­Pekao (1956), Tarchomińskie Zakłady Farmaceutyczne „Polfa” (1956), Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie (1972), ­Fabryka Płyt Gramofonowych „Pronit” (1959), „Projekt” (1962).