Artykułem tym pragnę zapoczątkować serię spotkań dotyczących wspaniałej sztuki typografii i składu tekstu. Warto przyjrzeć się bliżej jak znacząca jest to dziedzina. Dotyczy bowiem naszej codzienności. Kupujemy książki, gazety, czytamy wiele informacji, docierają do nas różne formy przekazu na przykład w postaci reklam. Oczywiście nie wszystko nam się podoba, nie wszystko też jesteśmy w stanie i chcemy zapamiętać.

Ale na szczęście zdarzają się wśród tej niezwykłej różnorodności „perełki”, które nas urzekają, przyciągają wzrok na dłużej i sprawiają, że chętnie do nich powracamy.

Dzieje się tak za sprawą perfekcyjnie przemyślanego dzieła, począwszy od dobrze zredagowanego tekstu, przez niezwykłą oprawę graficzną, a skończywszy właśnie na wyśmienitym doborze znaków literniczych i odpowiednim ich ułożeniu czy na plakacie czy też stronicach książki. Otrzymujemy w ten sposób jasny, przejrzysty i czytelny przekaz, który na długo pozostanie w pamięci.

Naszą wędrówkę w świat typografii i składu rozpoczniemy od chwili, gdy w XV wieku moguncki złotnik i drukarz Johannes Gutenberg wynalazł maszynkę do odlewania czcionek. To ten moment historyczny został oficjalnie uznany przez Europejczyków za początek druku. Należy jednak wspomnieć o zasługach pewnego wybitnego chińskiego konstruktora, który nazywał się Bi Schẽng i który w latach 40-tych XI wieku wynalazł pierwszą ruchomą czcionkę. Owa technologia dotarła do Europy. Pozwoliło to na rozkwit drukarstwa znaczniej szybciej, niż to miało miejsce w Chinach, po pierwsze dzięki udoskonalonej metodzie konstruowania czcionek opracowanej właśnie przez Gutenberga, ale też dlatego, że pismo europejskie miało dużo mniej znaków.

Na podstawie pism zaprojektowanych na przestrzeni dziejów powstały kroje, które są obecnie używane i przystosowane do składu komputerowego. Istnieją różne klasyfikacje pisma drukarskiego w oparciu o okresy historyczne. Najwygodniejszą według mnie jest międzynarodowa klasyfikacja Voxa.

Klasyfikacja Voxa

Pisma wczesnorenesansowe (antykwy humanistyczne) – XIV i XV wiek

Antykwa humanistyczna pojawiła się w północnych Włoszech i była rozpowszechniona wśród tamtejszych skrybów i uczonych. Charakteryzowała się tak jak sztuki piękne przestrzenią i światłem. Była wzorcem liternictwa przez pięć wieków. Jej wygląd w całości odzwierciedlał kierunek prowadzenia narzędzia (pióra) przy pisaniu.

Cechy charakterystyczne:

• charakterystyczna dla tego okresu ukośna poprzeczka w literze ‹e›
• oś pisma nachylona pod kątem odpowiadającym naturalnemu kreśleniu liter za pomocą szeroko ściętego i pochylonego pióra
• wyraźnie zaznaczone szeryfy (klinowe, niesymetryczne)
• niewielki kontrast pomiędzy cienkimi a grubymi kreskami litery

Pisma renesansowe – XVI wiek

Obejmują niektóre spośród najlepszych krojów używanych po dziś dzień. W angielskim brzmieniu to Garalde Oldstyle. Nazwa ta pochodzi od wielkich typografów tamtego okresu Claude’a Garamonda i Aldusa Manutiusa. To lekkie, gładsze kroje z delikatniejszymi szeryfami. Pojawia się pierwsza kursywa (pismo pochyłe), która została nazwana na cześć mistrza kursywą aldyńską.

Cechy charakterystyczne:

• pozioma poprzeczka w literze ‹e›
• większe nachylenie osi pisma
• delikatniejsze szeryfy, symetryczne, lekko skośne
• nieco większy kontrast pomiędzy cienkimi a grubymi kreskami litery

Pisma barokowe – XVII–I poł. XVIII wieku

Podobnie jak w malarstwie i muzyce baroku typografię tego okresu cechują liczne przeciwieństwa. Litery nie wyglądają na pisane lecz bardziej na specjalnie modelowane. Ślady ręcznego prowadzenia narzędzia nie są tu już tak bardzo widoczne jak w przypadku pism renesansowych.

Cechy charakterystyczne:

• pionowe lub prawie pionowe nachylenie osi pisma
• wysokość majuskuł niesięgająca wydłużeń górnych liter
• szeryfy cienkie, płaskie
• większy kontrast pomiędzy cienkimi a grubymi kreskami litery

Pisma klasycystyczne od poł. XVIII wieku

Pisma te były odpowiedzią na zaistniałe w tym okresie usprawnienia dotyczące technologii w produkcji papieru, postępu w druku i introligatorstwie, stąd litery były zaprojektowane z wyraźnymi pionowymi akcentami i włosowymi liniami.

Cechy charakterystyczne:

• pionowe nachylenie osi pisma
• szeryfy bardzo cienkie
• duży kontrast pomiędzy cienkimi a grubymi kreskami litery
• litery są bardziej konstruowane niż rysowane

Pisma bezszeryfowe, z szeryfami belkowymi, pisanki kaligraficzne, pisanki naśladujące pismo ręczne i narzędziowe – XIX wiek

Przedstawiony powyżej krótki zarys historii pisma jest wart uwagi, jednak dla nas o wiele bardziej użytecznym będzie opisywanie kroju pod kątem jego funkcjonalności i stylu. Można zatem powiedzieć, że kroje pisma dzielą się na szeryfowe, bezszeryfowe i akcydensowe. Są to cechy nadane przez projektanta i bardzo wskazane jest, by brać je pod uwagę dobierając pismo do danego rodzaju publikacji.

Ogólnie rzecz ujmując, do składu większych partii tekstu słusznym będzie wybór pisma szeryfowego. Litery zaopatrzone w szeryfy są łatwiej przyswajalne dla oka podczas czytania. Wynika to z tego, że stanowią mocną podstawę, na której może się oprzeć wzrok człowieka przez dłuższy czas.

Pisma bezszeryfowe są prostsze w budowie i gorsze w odbiorze przy dłuższym czytaniu niż pismo szeryfowe. Nadają się więc do składu nagłówków, marginaliów i notek oraz formularzy z drobnym drukiem.

 Akcydensowe pismo, to pismo ozdobne, które ma zwrócić naszą uwagę. Czyli możemy je wybrać, gdy składamy nagłówki lub tytuły, może również służyć do tworzenia inicjału.

Warto również zwracać uwagę na to, czy dany krój jest wąski czy szeroki, jasny czy ciemny (mówi się wtedy o mniejszym lub większym ciężarze optycznym) i jak duża jest minuskuła x wybranego pisma. A wszystko po to, by zapewnić odbiorcy jak najlepszą czytelność.

Więcej wiadomości o krojach szeryfowych, bezszeryfowych i akcydensowych przedstawię w kolejnym artykule. Serdecznie zapraszam do lektury.

Słowniczek pojęć typograficznych

• szeryfy (zaciosy) – poprzeczne lub ukośne zakończenia kresek tworzących litery
• majuskuły – wielkie litery alfabetu
• krój pisma – zestaw zaprojektowanych alfabetów i powiązanych z nimi znaków sprzedawany pod wspólną nazwą, np. Garamond [Typografia książki, 2012]
• minuskuły – małe litery alfabetu
• pismo bezszeryfowe – pismo bez żadnych dodatków do podstawowej formy litery
• pismo szeryfowe – pismo z dodatkami przy każdej literze jako solidna podstawa do ciągłego czytania
• pismo akcydensowe – pismo ozdobne do składania napisów, nagłówków i tytułów