Tym artykułem rozpoczynamy wędrówkę po arkanach projektowania naszego dzieła cały czas mając na uwadze jego drukarskie przeznaczenie. Książki są podstawowym nośnikiem długich partii tekstu. Zatem niezwykle ważne jest takie przygotowanie stronic, by czytelnik miał komfortowe warunki odbioru treści.

Na początku warto przyjrzeć się samej strukturze książki, która została podyktowana różnymi regulacjami prawnymi, archiwizacją, jak również przyzwyczajeniami czytelniczymi kształtowanymi przez pokolenia. Dzięki temu mamy z góry ustalony pewien porządek, który sprawia, że czujemy się pewniej otwierając kolejne tomy. Wiemy bowiem, gdzie możemy spodziewać się spisu treści, spisu ilustracji, a gdzie natkniemy się na posłowie, czy indeks haseł.

W ciągu długiej historii ustaliła się pewna praktyka wydawnicza, która pozwoliła na podział książki na zasadnicze elementy:

• okładkę (książka w twardej oprawie może mieć obwolutę),
• karty tytułowe,
• materiały wprowadzające,
• część zasadniczą – treść książki,
• materiały uzupełniające treść główną książki,
• materiały pomocnicze i informacyjne.

Rozpocznijmy od omówienia okładki dzieła. Jest to zewnętrzna osłona (okładzina) bloku książki na trwale z nią połączona. Są okładki w twardej i miękkiej oprawie. Okładkę wykonuje się z trwałego papieru, kartonu, tektury, płótna, czy tworzywa sztucznego. Jest pierwszą wizytówką dzieła, na nią bowiem najpierw pada wzrok czytelnika. W związku z tym powinna być szczególnie atrakcyjna graficznie i zawierać podstawowe informacje o dziele (bardziej szczegółowe omówienie w dalszej części artykułu).

Okładki książek w miękkiej oprawie mogą być dwojakiego rodzaju: albo broszurowa (przycięta do wymiarów książki), albo posiadająca skrzydełka zagięte do wewnątrz książki i wystające ok. 2 mm poza krawędź samego wkładu książki. Dla lepszej ilustracji spójrzmy na poniższe schematy:

Książki w twardych okładkach mogą posiadać tzw. obwolutę. Jest to zadrukowany papier, który dodatkowo chroni książkę. Poniżej ilustrujący ją schemat:

Jakie powinny być treści na okładce i ewentualnej obwolucie? Otóż przede wszystkim mają spełniać naczelną funkcję promocyjną. Projektant dostaje od wydawcy wskazania co ma zostać zamieszczone. Można zamieścić wszystkie poniższe pozycje lub wybrać ich część:

• płaszczyzna przednia obwoluty – tytuł/podtytuł, nazwisko autora, przedmowa, cytaty z recenzji, nazwa wydawcy lub tytuł serii
• skrzydełko przednie – streszczenie książki, notka o autorze, cena
• grzbiet – nazwisko autora, tytuł, nazwa i sygnet wydawcy
• płaszczyzna tylna obwoluty – kod kreskowy, czasem zdjęcie autora, kolejne recenzje i fotografie okładek ostatnich dzieł autora
• skrzydełko tylne – zdjęcie autora, nota biograficzna autora/tłumacza, numer ISBN, nazwa wydawnictwa (również adres strony internetowej), miejsce wydania, nazwisko ilustratora lub fotografa, ewentualnieciąg dalszy tekstu z przedniego skrzydełka

Bardziej obrazowo powyższe informacje przedstawia schemat:

Jak ma prezentować się typografia na okładce czy obwolucie? Omówmy najpierw skrzydełka. Otóż na obu musimy zachować skład jednolity. Informacje w postaci streszczenia książki, krótkiej notki o autorze powinny być złożone przyjemnym i łatwym w odbiorze krojem, który można szybko przeczytać na miejscu w księgarni. Zadbajmy o dość szerokie marginesy i sporą interlinię. Tekst składamy w wąski łam, na ogół wyrównany lewostronnie lub wyjustowany z ostatnim wierszem do lewej strony. Jeśli życzymy sobie, by tekst był złożony w kontrze, sprawmy by był czytelny, bowiem ciemne tło i jasny tekst nie są z definicji czytelnym rozwiązaniem. Lepszą czytelność tekstu w kontrze możemy osiągnąć przez zastosowanie półgrubych krojów, zwiększeniem interlinii tekstu i powiększeniem stopnia pisma. Jeśli zdarzy się, że tekst ma być umieszczony na obrazku, musimy zadbać również o jego czytelność. Dobrym rozwiązaniem będzie wtedy umieszczenie go w ramce tekstowej o jaśniejszym wypełnieniu.

Spójrzmy na przykład:

Jak wygląda typografia na tylnej płaszczyźnie obwoluty czy okładki? Można powiedzieć, że oba projekty niewiele się od siebie różnią pod względem założeń układu. Tylna płaszczyzna, czy to książki czy też obwoluty, służy do działań marketingowych. Jak już wspomniałam (rys. 4.) ma zawierać informacje na temat autora (można umieścić jego zdjęcie lub inne pasujące), recenzję tego właśnie dzieła lub poprzednich i oczywiście kod kreskowy. Tekst złóżmy analogicznie do tekstu na skrzydełkach łatwym w odbiorze krojem pisma, zachowując wspomnianą jednolitość.

Spójrzmy na przykład:

Kod kreskowy jest obowiązkowy, zawiera bowiem numer ISBN. Musi być czytelny i nie zakłócać działania czytników. Kody kreskowe tworzy się w specjalnych, do tego przeznaczonych programach.
Jak wygląda przednia płaszczyzna obwoluty czy książki pod względem typograficznym? Wiemy już, że należy umieścić na niej tytuł, imię i nazwisko autora, wydawnictwo, a jeśli mamy do czynienia z serią, wpisujemy jej tytuł. Oczywiście wydawca przekazuje nam materiały, jakie mają się na niej znaleźć, ale jeśli mamy wolną rękę, możemy sami zadecydować, czy będzie to grafika pokrywająca całą płaszczyznę okładki, czy tylko jej fragment. Tytuł powinien być czytelny i złożony krojem pasującym do czasów, w którym toczy się akcja książki. Wyrównanie możemy zastosować dowolne, byle kompozycyjnie zachować poprawność. Treści należy umieszczać niezbyt blisko krawędzi okładki czy obwoluty. Wszystko ma sprawiać wrażenie dokładnie przemyślanego projektu.

Spójrzmy na poniższe propozycje:

I pozostało nam ułożenie treści na grzbiecie książki. Wiemy już, że należy tu umieścić nazwisko autora, tytuł dzieła, wydawnictwo i sygnet wydawnictwa. Teksty te składamy na tyle dużym stopniem pisma, by dały się z łatwością odczytać. Z reguły tekst umieszczamy od góry do dołu, tak by informacje te były czytelne po odłożeniu książki na półkę. Jedynie przy grubych tomach możemy sobie pozwolić na układ poziomy. Warto jednak zwrócić uwagę, że przy składzie obcojęzycznym układ tekstu na grzbiecie może być inny.

Spójrzmy na przykładowe projekty w składzie polskim:

Jeśli chodzi o kwestię wymiarów elementów okładki lub obwoluty odsyłam m.in. do wspaniałej pozycji traktującej o typografii i technicznych aspektach przygotowania książki do druku Typografia książki. Podręcznik projektanta, autorstwa Michaela Mitchell’a i Susan Wightman. Tam właśnie znajdziemy konkretne wyliczenia związane z przedstawionymi w tym artykule komponentami książki.
Serdecznie zapraszam do lektury kolejnego artykułu, w którym będzie mowa o typograficznych aspektach projektowania karty tytułowej książki.

Słowniczek pojęć typograficznych

• skrzydełka – zagięte brzegi obwoluty lub okładki zachodzące na wewnętrzne strony okładzin książki
• obwoluta – zadrukowany papier chroniący dodatkowo książkę w twardej okładce
• okładka książki – zewnętrzna okładzina książki na trwale z nią zespolona

Literatura przedmiotu:

Typografia książki. Podręcznik projektanta, Michael Mitchell i Susan Wightman, wydawnictwo d2d

Architektura książki, Andrzej Tomaszewski, Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Przemysłu Poligraficznego

Elementarz stylu w typografii, wyd. 3, Robert Bringhurst, wydawnictwo d2d

Encyklopedia Powszechna, wyd. 1, Wydawnictwo naukowe PWN